Κρήτη: H μητριαρχία στον Μινωικό Πολιτισμό και η λατρεία της "Θεάς Μητέρας"

Ιδιαίτερη σημασία κατέχει η σημερινή ημέρα καθώς έχει οριστεί ως η "Γιορτή της Μητέρας". Στην Κρήτη, ήδη από τα χρόνια του Μινωικού Πολιτισμού η "Μητέρα" κατέχει εξέχουσα και μοναδική θέση τόσο στη θρησκευτική παράδοση όσο και στην τοπική κουλτούρα και κοινωνική διάρθρωση.

Η "Θεά Μητέρα" των μινωιτών

Από τηn αρχαιότητα, σε όλους του παραδοσιακούς πολιτισμούς οι άνθρωποι συνήθιζαν να χρησιμοποιούν διάφορες χειρονομίες και χαιρετισμούς, τόσο ως συμβολική ένδειξη αναγνώρισης μεταξύ τους, όσο και ως έναν τρόπο  ένωσης με το Θείο.

Στη Μινωική Κρήτη η σύνδεση αυτήμας γίνεται γνωστή είτε  μέσα από ειδώλια και τοιχογραφίες με αναπαραστάσεις είτε της Θεάς-Μητέρας είτε ιερέων και ιερειών σε τελετουργικές στάσεις λατρείας. Σ’ αυτόν τον πολιτισμό η παρουσία και ο ρόλος της Θεάς-Μητέρας έχει ιδιαίτερη θέση. Αυτή  εξουσίαζε όλες τις μορφές ζωής και θανάτου. Ως θεά της γονιμότητας είχε για σύμβολό της τον ταύρο. Ως Πότνια των Θηρών, την απεικόνιζαν περιβαλλόμενη από δυο λιοντάρια και ιστάμενη πάνω σ’ ένα υψηλό σημείο. Ήταν ακόμη η θεά των φυτών και των δέντρων, η προστάτιδα του γάμου, και ως θεά των φιδιών ήταν η προστάτιδα της οικογενειακής εστίας. Τη θεά τη λάτρευαν αρχικά σε σπήλαια (όπως αυτό της Ειλειθύιας στην Αμνισσό, που εκεί συγκεντρώνονταν οι έγκυες γυναίκες, το σπήλαιο στις  Καμάρες, το σπήλαιο του Ψυχρού, το Ιδαίο Άντρο, το σπήλαιο του  Σκοτεινού, του Πατσού, της Τυλίσου,  του  Μελιδονίου, το Αρκουδόσπηλιο) και στις κορυφές των βουνών.

Αργότερα και σε ιερά. Στη λατρεία της ο φυσικός βράχος έπαιξε μεγάλο ρόλο, τονίζοντας τη χθόνια όψη της. Ο Εξαγνιστήριος Νιπτήρας στο παλάτι της Κνωσού ήταν αφιερωμένος στη θεά. Εκτός από τους ταύρους, σύμβολά της ήταν το δέντρο της ζωής, το φίδι, το άστρο, η κολώνα, το περιστέρι, το λιοντάρι, ο γρύπας, ο διπλός πέλεκυς, η τρίαινα, απεικονίσεις από τους κοίλους ή κυρτούς βωμούς της κ.ά.

Στην Κρήτη ο ταύρος ταυτίζεται με τον ουρανό και τον ήλιο, που γονιμοποιούν τη γη με τη ζέστη και τις βροχές, ενώ το θηλυκό στοιχείο, η θεϊκή αγελάδα, συσχετίζεται με τη Σελήνη, που το σχήμα της θυμίζει τα κέρατα. Έτσι ο γάμος του ταύρου με την αγελάδα είναι μαζί γάμος του ήλιου και του φεγγαριού. Αργότερα τα πρόσωπα του ιερού αυτού γάμου τα υποδύεται ο βασιλιάς και η βασίλισσα της Κνωσού, που το όνομα της Πασιφάη, δηλαδή ολόφωτη, δείχνει ακριβώς τη σχέση της βασίλισσας-θεάς με τη Σελήνη. Ο γιος της ο Μινώταυρος, άνθρωπος με κεφάλι ταύρου, λέγεται και Αστερίων, γιατί και αυτός όπως και ο πατέρας του, ταυτίζεται με τον έναστρο ουρανό.

Η εμφάνιση νεολιθικών ειδωλίων που απεικονίζουν παχύσαρκες γυμνές γυναικείες μορφές, μας κάνει να συμπεράνουμε ότι ήδη από εκείνα τα χρόνια λατρευόταν στην Κρήτη μια μεγάλη γυναικεία θεότητα. Αυτές οι αρχικές απεικονίσεις με το πέρασμα των χρόνων εξελίχθηκαν, παριστάνοντας τη θεά είτε ντυμένη με περίτεχνα ενδύματα και διάφορα σύμβολα (θεά των όφεων) είτε σε μεγαλύτερο μέγεθος, φορώντας κυλινδρικά ενδύματα και με τα χέρια υψωμένα σε διάφορες στάσεις. Στάσεις ευλογίας, δέησης ή χαιρετισμού.  Αυτός ο τύπος απεικόνισης της «θεάς με τα υψωμένα χέρια» έχει βασική σημασία για την μελέτη της μινωικής θρησκείας. Οι μελέτες και οι εργασίες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα πάνω στο θέμα, δεν έχουν καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα σε σχέση με το χρόνο εμφάνισης αυτής της αναπαράστασης, τη σημασία της και την προέλευσή της. Η επικρατέστερη άποψη σε σχέση με την καταγωγή αυτών των στάσεων είναι ότι προέρχονται από την Ανατολή, μιας κι έχουμε παρόμοιες αναπαραστάσεις θηλυκών θεοτήτων στη Μεσοποταμία, Βαβυλωνία, Αίγυπτο και Κύπρο. Έτσι, βρίσκουμε σφραγιδόλιθους στη Μεσοποταμία από την εποχή των δυναστειών της Ουρ (3η χιλιετία π.Χ) με αναπαράσταση της θεάς με υψωμένα τα χέρια στο ύψος και το άνοιγμα των ώμων, το ίδιο και στη Βαβυλώνα και Κύπρο. Στην Αίγυπτο επίσης βλέπουμε την ίδια στάση των θεαινών Ίσιδας και Νέφτιδας. Στην Κρήτη έχουν βρεθεί ειδώλια και αναπαραστάσεις σε πολλές τοποθεσίες.

Από τα γνωστότερα είναι τα ειδώλια του Ιερού των Διπλών Πελέκεων της Κνωσού, με τη χειρονομία των υψωμένων σε σχήμα ορθής γωνίας χεριών. Το ιδεολογικό περιεχόμενο και ο συμβολισμός επιβάλλουν του τρόπους μορφοποίησης: οι πήχεις μεγεθύνονται για να εξαρθεί το νόημα της χειρονομίας, το ίδιο και οι παλάμες, ο λαιμός επιμηκύνεται ώστε το πρόσωπο να φτάσει στο ύψος των παλαμών. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, κυρίως τα μάτια, τονίζονται ιδιαίτερα. Αντίθετα το σώμα συρρικνώνεται και η φούστα λειτουργεί πλέον ως κύλινδρος-βάση του κορμού.

Η παλιότερη παράσταση της θεάς βρίσκεται σ’ ένα σφραγιδόλιθο που βρέθηκε στα Μάλια και είναι της Παλαιοανακτορικής περιόδου (ΜΜ Ιβ), στα οποία τα χέρια είναι υψωμένα παράλληλα με το σώμα και το κάτω μέρος του σώματος είναι τριγωνικό. Παρόμοιος σφραγιδόλιθος Παλαιοανακτορικής περιόδου (ΜΜ ΙΙ) βρέθηκε στην Φαιστό. Στη νεκρόπολη της Φαιστού βρέθηκε επίσης χρυσό δαχτυλίδι που παριστάνει τη θεά καθισμένη σε θρόνο με υψωμένα τα χέρια και μπροστά της σε λατρευτική στάση εικονίζονται μια ιέρεια κι ένας κυνοκέφαλος. Όλες οι παραπάνω αναπαραστάσεις ανήκουν στην κατηγορία των χειρονομιών τύπου Ψ που σχετίζεται με τη θέση των χεριών σε σχέση με το σώμα. Τα χέρια σ’ αυτή τη θέση σχηματίζουν τα κέρατα, ιερό σύμβολο για τους Μινωίτες και βασικός συμβολισμός της θεάς-Μητέρας ως Κοσμικής Αγελάδας (Ίσις-Αθώρ).

Υπάρχει και μια άλλη κατηγορία, τα ειδώλια με χειρονομία των χεριών προς την κοιλιά που αποτελούν πρότυπο για τα μεταγενέστερα μυκηναϊκά ειδώλια ονομαζόμενα τύπου Φ. Μια από τις πιο συνηθισμένες χειρονομίες των μινωικών ειδωλίων σε όλες τις εποχές είναι αυτή των χεριών πάνω στο στήθος. Σε μια παραλλαγή τα χέρια διαγράφουν καμπύλη.

Η μητριαρχία στον Μινωικό Πολιτισμό 

Το κοινωνικό σύστημα που ισχύει μια συγκεκριμένη περίοδο σ’ ένα τόπο αποτελεί δίχως άλλο το βασικότερο παράγοντα διαμόρφωσης του προσώπου της κοινωνίας που το βιώνει.

Εύλογο επομένως να ξεκινήσουμε από το σύστημα που επικρατούσε στην Κρήτη κατά τη μινωική εποχή, αφού αυτό διαδραμάτιζε το ρόλο του καταλύτη ανάμεσα στις σχέσεις των δυο φύλων.

Ποιο ήταν λοιπόν το κοινωνικό σύστημα των Μινωιτών;

Θεωρείται δεδομένο πως ήταν το λεγόμενο «μητριαρχικό». Της γυναικοκρατίας ή του «μητρικού δικαίου»……

Στις μητριαρχούμενες κοινωνίες υπερέχει το γυναικείο φύλο, η δε υπεροχή του αυτή εξακτινώνεται σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής του εμβίωσης.

Στο κοινωνικό τούτο σύστημα τα παιδιά διαδέχονται τη μητέρα και όχι τον πατέρα.

Η διαδοχή αφορά όλα τα δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι το όνομα και η φυλετική συγγένεια, ενώ κληρονομούν μονάχα οι θυγατέρες και αποκλείονται τα σερνικά παιδιά εντελώς.

Το θέμα απασχόλησε τον Ηρόδοτο, που έγραψε για το μητριαρχούμενο λαό των Λυκίων και τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, ο οποίος περιέγραψε με λεπτομέρειες τα σχετικά με τον τρόπο διακυβέρνησης και λειτουργίας της κοινωνίας των Αμαζόνων…..

Η μινωική κοινωνία ήταν ιδιότυπα μητριαρχική ή μάλλον πως εθεωρείτο μητριαρχούμενη για το λόγο ότι οι Μινωίτισσες βρίσκονταν σε υπερβολικά υψηλότερη θέση από τις γυναίκες όλων των άλλων συγχρόνων λαών.

 Και τούτο, όχι μονάχα γιατί την καθημερινή συμμετοχή τους στις δημόσιες εκδηλώσεις θεωρούσαν εντελώς φυσική κι επομένως ελεύθερη, μα και διότι ασχολούνταν σαν ταυρομάχοι και κυνηγοί, ασχολίες που τις εικονίζουν τοιχογραφίες, σφραγίδες κι εγχάρακτοι λίθοι.

Βέβαια θα πρέπει να πούμε πως τα θέματα της θρησκείας παρέμειναν για αιώνες πολλούς προνόμια κι ασχολία των γυναικών, αποκλειστικά…..

Η ανατροφή των παιδιών εικάζεται πως δεν άλλαξε για χιλιετίες, όπως συμβαίνει, εξάλλου, με όλους τους λαούς που διαθέτουν μακροχρόνιες παραδόσεις.

Οι Κρητικές μανάδες δασκάλευαν τις κοπελιές τους όλα εκείνα που νοούμε με τη λέξη «νοικοκυριό», σαν το μαγείρεμα, την καθαριότητα του σπιτιού κλπ.

Μάθαιναν στα κορίτσια τους τις μυστικές συνταγές των βοτάνων της Κρήτης.

Τα γητέματα και τους εξορκισμούς του κακού.

Και ακόμα την τεχνική και την τέχνη της επεξεργασίας, σε όλα τα στάδια της, του μαλλιού και του λιναριού.

Την κατασκευή των χρωμάτων, τη βαφή των νημάτων και των υφασμάτων, τη ραφή και την πλέξη των ενδυμάτων.

Τη συλλογή των καρπών και το άλεσμα του σταριού.

Δασκάλευαν οι Μινωίτισσες τα κορίτσια τους, ώστε να γίνουν οι αυριανές μητέρες και σύζυγοι.

Βιβιογραφία: 

-    Μινωικός Πολιτισμός, Στ. Αλεξίου, Εκδ. Αλεξίου
-    Η επιστροφή της Μεγάλης Θεάς, Marjia Gimbutas, εκδ. Αρχέτυπο.
-    Μουσείο Ηρακλείου, Ι.Α. Σακελλαράκης, εκδ. Μουσείο Ηρακλείου
-    Πρώτη γνωριμία με την Κρήτη του Μίνωα, Λ.Κροντηρά, Εκδοτική Αθηνών
-    Η μινωική θεά μεθ’ υψωμένων χειρών, Στ. Αλεξίου, Κρητικά Χρονικά

- Η Γυναίκα της Κρήτης, Παναγιωτάκης Γιώργος

Ειδήσεις σημερα 

Γιορτή της Μητέρας: Το νόημα του εορτασμού από την Ορθόδοξη πλευρά

Καραμαλάκης: Η ΕΛ.ΑΣ δεν ξεχνά τη μάνα, τη ναυαρχίδα της κοινωνίας μας

Γιορτή της μητέρας: Ο Μπακογιάννης εύχεται χρόνια πολλά με φράσεις της...Ελληνίδας μάνας