Η Αντίληψη της Πραγματικότητας! Από το Σπήλαιο του Πλάτωνα στη Σύγχρονη Εμπειρία. του Δρα Γεωργίου Μιχ. Κορναράκη*

Η αλληγορία του σπηλαίου του Πλάτωνα παραμένει ένα διαχρονικό σύμβολο της ανθρώπινης αναζήτησης για αλήθεια και γνώση. Οι δεσμώτες του σπηλαίου, που βλέπουν μόνο σκιές αντικειμένων στον τοίχο και τις θεωρούν πραγματικότητα, συμβολίζουν την αιχμαλωσία του ανθρώπου στις αισθήσεις και τις προκαταλήψεις του. Όταν κάποιος από αυτούς απελευθερωθεί και βγει στο φως, η διαδικασία είναι οδυνηρή αλλά απαραίτητη για την κατανόηση του «όντως όντος». Το φως του ήλιου, που αρχικά τυφλώνει, είναι τελικά η αλήθεια που φωτίζει τον κόσμο όπως είναι, και όχι όπως τον αντιλαμβανόμαστε μέσα από περιορισμένα εργαλεία. Η μετάβαση από την άγνοια στη γνώση απαιτεί θάρρος, πνευματική εγρήγορση και – πάνω απ’ όλα – αμφισβήτηση των δεδομένων (Heidegger, 1927).

Αυτή η προβληματική δεν είναι αφηρημένη ή αποκομμένη από την καθημερινότητά μας. Παρά την πρόοδο της επιστήμης, πολλοί άνθρωποι παραμένουν δέσμιοι εννοιών που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η παγιωμένη αντίληψη των τεσσάρων εποχών. Η ταξινόμηση αυτή αναδύθηκε σε προεπιστημονικά πλαίσια, όταν η Γη θεωρούνταν επίπεδη και η τοπική εμπειρία μεταφραζόταν ως παγκόσμια κανονικότητα. Σήμερα γνωρίζουμε πως η Γη είναι σφαιρική και ότι, εξαιτίας της κλίσης του άξονά της, σε κάθε χρονική στιγμή επικρατούν δύο αντίθετες εποχές στα αντίστοιχα ημισφαίρια (Fleming, 2015). Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθούμε να μιλάμε για άνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο και χειμώνα ως αν πρόκειται για οικουμενικές και καθολικές εμπειρίες. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι απλώς γλωσσικό ή πολιτισμικό· δείχνει πώς οι νοητικές μας κατασκευές συνεχίζουν να υπερισχύουν της επιστημονικής γνώσης, μετατρέποντας την κατανόηση του κόσμου σε μια επιλεκτική προβολή σκιών στον τοίχο του σπηλαίου (Carstensen, 2022).

Η επιστημονική πρόοδος έχει αναδείξει σημαντικές αντιφάσεις στις παραδοσιακές αντιλήψεις που υιοθετήθηκαν από τις κοινωνίες.

Η αντίληψη των τεσσάρων εποχών αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της σύγκρουσης μεταξύ της κοινής γνώσης και των επιστημονικών δεδομένων. Η γεωφυσική πραγματικότητα, η οποία αποκαλύπτει τη σφαιρικότητα της γης και τη συνεχιζόμενη κίνηση γύρω από τον ήλιο, μας διδάσκει πως οι εποχές δεν είναι καθολικές, αλλά διαφοροποιούνται ανάλογα με την κλίση του άξονα της γης (23,5°), η οποία προκαλεί την εναλλαγή των εποχών στο βόρειο και το νότιο ημισφαίριο (Hansen, 2023). Αντιθέτως, η παραδοσιακή θεώρηση των τεσσάρων εποχών εξακολουθεί να κυριαρχεί στην αντίληψη των περισσότερων, παρά τη σύγχρονη κατανόηση ότι οι εποχές στην πραγματικότητα είναι πιο σύνθετες και αλληλεπιδρούν διαφορετικά στο παγκόσμιο κλίμα (Arnold, 2017).

Επιπλέον, η μέτρηση του χρόνου και της ηλικίας προβάλλει άλλο ένα παράδοξο στη συνάντηση μεταξύ επιστήμης και φιλοσοφίας. Από βιολογική άποψη, η «ηλικία» δεν είναι απλώς μια μέτρηση του χρόνου που παρήλθε, αλλά και μια φυσική διαδικασία, κατά την οποία το σώμα φθείρεται και τα κύτταρα χάνουν την ικανότητά τους να αναπαράγονται (Blackburn, 2007). Βιολογικοί δείκτες, όπως η μείωση των τηλομερών, έχουν αναγνωριστεί ως οι κύριοι δείκτες της γήρανσης των κυττάρων και της φθοράς του οργανισμού (Lopez-Otin, et al., 2020). Αυτή η διαδικασία μπορεί να διαφέρει σημαντικά από το μέτρο της «ηλικίας» που υπολογίζουμε με βάση την ηλιακή περίοδο. Συνεπώς, η αντίληψη ότι η ηλικία είναι απλώς ο χρόνος που έχει παρέλθει από τη γέννηση είναι περιορισμένη, καθώς παραβλέπει τις βιολογικές και φυσιολογικές μεταβολές του οργανισμού, οι οποίες συνιστούν μια πολύ πιο σύνθετη έννοια της «ηλικίας».

Η σύγχυση που προκύπτει από τον τρόπο με τον οποίο μετράμε την ηλικία σχετίζεται με την αντίληψη του χρόνου και τις φιλοσοφικές προσεγγίσεις του. Στην παραδοσιακή αντίληψη, η ηλικία ορίζεται ως ο αριθμός των ετών που έχουν παρέλθει από τη γέννηση ενός ατόμου. Αυτή η γραμμική αντίληψη, ωστόσο, παραβλέπει μια θεμελιώδη διάσταση του χρόνου: τη βιωματική αίσθηση του «παρόντος» και τη συνεχιζόμενη εστίαση προς το «μέλλον». Σύμφωνα με τη θεωρία του Χάιντεγκερ στο έργο του "Είναι και Χρόνος", η ανθρώπινη ύπαρξη είναι εγγενώς προσανατολισμένη προς το μέλλον και όχι προς το παρελθόν (Heidegger, 1927). Αυτό αναφέρεται στην έννοια της «προς-τον-θάνατο ύπαρξης» (Being-toward-death), μια θεώρηση σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος συνειδητοποιεί ότι η ζωή του έχει περιορισμένο χρόνο και ότι το τέλος είναι αναπόφευκτο. Από αυτή τη σκοπιά, ο χρόνος δεν είναι απλώς το παρελθόν που έχει ήδη καταγραφεί, αλλά το μέλλον, το οποίο βρίσκεται μπροστά μας, αβέβαιο και αναπόφευκτο (Pinker, 2020).

Οι σύγχρονες επιστημονικές προσεγγίσεις της ηλικίας, όπως η μελέτη της βιολογικής γήρανσης, αναγνωρίζουν επίσης ότι η διαδικασία γήρανσης δεν είναι γραμμική, αλλά σχετίζεται με βιολογικές και ψυχολογικές παραμέτρους. Αυτή η «υποκειμενική» διάσταση του χρόνου, η οποία υπογραμμίζει την αίσθηση του παρόντος και του μέλλοντος, είναι σημαντική στην κατανόηση της ανθρώπινης ύπαρξης και των εμπειριών της, πέρα από την απλή αριθμητική μέτρηση της ηλικίας (Kenyon, 2016).

Η αντίληψη ότι οι έννοιες που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε την πραγματικότητα είναι κατά βάση νοητικά κατασκευάσματα, τα οποία λειτουργούν ως εργαλεία κατανόησης αλλά συχνά αποτελούν πηγές παρερμηνείας, ενσωματώνει φιλοσοφικές και επιστημονικές προσεγγίσεις. Ο Ιμμάνουελ Καντ, στο έργο του "Κριτική του καθαρού λόγου", υποστήριξε ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να έχει άμεση γνώση του "πράγματος καθ’ εαυτό", της αντικειμενικής πραγματικότητας, αλλά μόνο των φαινομένων που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση του νου με τα δεδομένα της αισθητηριακής εμπειρίας (Kant, 1781). Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Καντ, οι κατηγορίες του νου (όπως αιτιότητα, ενότητα, κ.λπ.) και οι μορφές της αισθητηριακής εμπειρίας (χώρος και χρόνος) οργανώνουν και διαμορφώνουν τα φαινόμενα που αντιλαμβανόμαστε. Κατά συνέπεια, η πραγματικότητα που γνωρίζουμε δεν είναι το "πράγμα καθ’ εαυτό", αλλά μια υποκειμενική αναπαράσταση αυτής, η οποία διαμορφώνεται από τις περιορισμένες δυνατότητες των ανθρώπινων αισθήσεων και του νοητικού μηχανισμού (Nisbett, 2003).

Η σύγχρονη ψυχολογία και οι νευροεπιστήμες ενισχύουν αυτή την άποψη, καταδεικνύοντας ότι η αντίληψη της πραγματικότητας είναι μια διαδικασία που επηρεάζεται από την εμπειρία, την προσωπική ιστορία και τις συνθήκες του κάθε ατόμου (Schwitzgebel, 2020). Η δημιουργία ενός «μοντέλου» για την πραγματικότητα, που μας επιτρέπει να την κατανοούμε και να την «πλοηγούμαστε» σε αυτήν, μπορεί να έχει σημαντικές αποκλίσεις από την αντικειμενική αλήθεια, καθώς τα όργανα αντίληψης και η νοητική ικανότητα του ανθρώπου φιλτράρουν, παραμορφώνουν ή ακόμα και κατασκευάζουν πραγματικότητες (Lakoff & Johnson, 1980).

Αυτή η σύνθεση της φιλοσοφίας με την επιστήμη αποδεικνύει πως η κατανόηση του κόσμου είναι συνεχώς σε εξέλιξη, προσαρμοσμένη στις νέες γνώσεις και τις τεχνολογικές εξελίξεις.

Βιβλιογραφία:

Arnold, M. (2017). The Changing Perception of Seasons in Modern Science. Springer.

Blackburn, E. H. (2007). "Telomeres and Telomerase: The Path to the Cure of Aging." Cell, 130(6), 1352–1365.

Carstensen, L. L. (2022). Aging and Time: Psychological Perspectives. Oxford University Press.

Fleming, D. (2015). History of the Seasons: A Geophysical Perspective. Cambridge University Press.

Hansen, J. (2023). Climate Change and the Reality of Seasons. Science Advances, 9(4), 1-10.

Heidegger, M. (1927). Being and Time. Harper & Row.

Kant, I. (1781). Critique of Pure Reason. Cambridge University Press.

Kenyon, C. (2016). The Science of Aging and Immortality. Oxford University Press.

Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. University of Chicago Press.

Lopez-Otin, C., et al. (2020). "The Hallmarks of Aging." Cell, 180(3), 10-21.

Longuenesse, B. (2005). Kant and the Capacity to Judge. Princeton University Press.

Nisbett, R. E. (2003). The Geography of Thought: How Asians and Westerners Think Differently...and Why. Free Press.

Pinker, S. (2020). Enlightenment Now: The Case for Reason, Science, Humanism, and Progress. Viking.

Schwitzgebel, E. (2020). The Mind is Flat: The Illusion of Mental Depth and the Improvised Mind. Pantheon.

*ο  Γ. Κορναράκης είναι καθηγητής

Τα άρθρα που δημοσιεύονται στην κατηγορία «Απόψεις» εκφράζουν τον/την συντάκτη/τριά τους και οι θέσεις δεν συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του ekriti.gr

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Η Αναπνοή του Νου: Μια φιλοσοφική γέφυρα από την αρχαιότητα στη νεωτερικότητα. του Δρα Γ. Κορναράκη*