Η Αναπνοή του Νου: Μια φιλοσοφική γέφυρα από την αρχαιότητα στη νεωτερικότητα. του Δρα Γ. Κορναράκη*

Το άρθρο εξετάζει τη θεμελιώδη σημασία του αέρα και της πνοής ως αρχών ζωής και νόησης, μέσα από τη σκέψη του προσωκρατικού φιλοσόφου Διογένη του Απολλωνιάτη, και τη συνδέει με τον καρτεσιανό στοχασμό του cogito («σκέφτομαι, άρα υπάρχω»). Η μελέτη εντοπίζει εννοιολογικές γέφυρες ανάμεσα στην κοσμολογική αντίληψη της πνευματικής ύλης (ἀήρ) στον Διογένη και στη ριζική αμφιβολία που οδηγεί στον Λόγο ως ουσία της ύπαρξης στον Ντεκάρτ. Μέσα από αυτή τη συγκριτική προσέγγιση αναδεικνύεται η διαχρονική σχέση ανάμεσα στην αναπνοή, την ψυχή και την ανθρώπινη συνείδηση.

This article explores the fundamental role of air and breath as principles of life and mind, through the philosophy of the Presocratic thinker Diogenes of Apollonia, and connects it to the Cartesian cogito (“I think, therefore I am”). The study highlights conceptual bridges between Diogenes’ notion of aēr as both vital and intellectual substance, and Descartes’ radical doubt that leads to reason as the essence of existence. Through this comparative approach, it underscores the timeless relationship between respiration, soul, and human consciousness.

Από την απαρχή της ελληνικής φιλοσοφίας, οι στοχαστές αναζητούσαν την πρωταρχική αρχή (ἀρχή) που συνιστά το θεμέλιο του κόσμου και της ζωής. Ανάμεσα στους Προσωκρατικούς, ιδιαίτερη θέση κατέχει ο Διογένης ο Απολλωνιάτης, ο οποίος πρότεινε έναν ολιστικό, ενοποιημένο τρόπο κατανόησης του σύμπαντος, όπου ο αέρας (ἀήρ) δεν είναι μόνο φυσικό στοιχείο, αλλά και φορέας ζωής, συνείδησης και θεότητας. Η σύλληψή του αυτή διαλέγεται με σύγχρονες φυσικές γνώσεις, αλλά και με τη ριζοσπαστική φιλοσοφία του René Descartes, που εστιάζει στον στοχασμό ως θεμέλιο της ύπαρξης.

Ο Διογένης γεννήθηκε γύρω στο 460 π.Χ. στην Απολλωνία της Κρήτης. Η πατρίδα του τοποθετείται είτε στην αρχαία Ελεύθερνα του Μυλοποτάμου είτε στη Ριζηνία, κοντά στον σημερινό Πρινιά Μαλεβυζίου (Kirk, Raven & Schofield, 1983, σ. 419). Υπήρξε μαθητής του Αναξιμένη, με τον οποίο μοιράστηκε την άποψη ότι ο αέρας είναι η πρώτη αρχή, διαφοροποιήθηκε όμως θεμελιωδώς: για τον Διογένη, ο αέρας είναι έμψυχος, νοήμων και θεϊκός. Η φιλοσοφία του ενσωματώνει στοιχεία τόσο της Ιωνικής φυσικής όσο και της νοητικής μεταφυσικής του Αναξαγόρα.

Το έργο του με τίτλο Περί φύσεως έχει χαθεί, αλλά σώζονται σημαντικά αποσπάσματα που αποτυπώνουν τον πυρήνα της σκέψης του. Ο πιο χαρακτηριστικός στοχασμός του εκφράζεται στο εξής:

«Καὶ μοι δοκεῖ τὸ τὴν νόησιν ἔχον εἶναι ὁ ἀὴρ καλούμενος ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων καὶ ὑπὸ τούτου πάντας καὶ κυβερνᾶσθαι καὶ πάντων κρατεῖν∙ αὐτὸ γὰρ μοι τοῦτο θεὸς δοκεῖ εἶναι καὶ ἐπὶ πᾶν ἀφῖχθαι καὶ πάντα διατιθέναι καὶ ἐν παντὶ ἐνεῖναι» (DK 64 B5).

Σύμφωνα με τον Διογένη, ο αέρας είναι η ουσία που εμψυχώνει και συνέχει το σύμπαν, αλλά και η βάση του νοείν. Ο αέρας υπάρχει σε όλα, και όλα υπάρχουν χάρη σε αυτόν. Δεν είναι απλώς φυσική ύλη, αλλά η νοητική δύναμη του κόσμου – ένα είδος παγκόσμιου νου.

Σε ένα άλλο απόσπασμα, ο Διογένης συνδέει τον αέρα άμεσα με την ψυχή και τη ζωή:

«Ἄνθρωπος καὶ τὰ ἄλλα ζῷα πνεύματι ζῇ καὶ αἴσθεται∙ τοῦτο γάρ ἐστιν ἡ ψυχὴ αὐτῶν» (DK 64 B4). [όπου DK σημαίνει Diels-Kranz, 64 είναι ο αριθμός που αντιστοιχεί στον Διογένη τον Απολλωνιάτη (κατά την κατηγοριοποίηση του Diels), B4 αναφέρεται στο τέταρτο απόσπασμα του Διογένη, το οποίο σώζεται στην κατηγορία των Β αποσπασμάτων, δηλαδή των αποσπασμάτων που προέρχονται από εξωτερικές πηγές (εκθέσεις, αναφορές άλλων συγγραφέων)].

Η ψυχή λοιπόν ταυτίζεται με το πνεύμα – με τον αέρα – και μέσω αυτού επιτυγχάνεται η αίσθηση, δηλαδή η αντίληψη. Η θεωρία αυτή συνιστά μια από τις πρώτες προσπάθειες εξήγησης της συνείδησης μέσα από φυσικούς όρους. Ο αέρας, ως πνοή, δεν είναι μόνο μέσο αναπνοής αλλά και υπόσταση ζωής.

Αν αναλογιστούμε σήμερα ότι ο αέρας περιέχει οξυγόνο, χωρίς το οποίο δεν μπορούν να επιβιώσουν ούτε τα ζώα ούτε τα φυτά, τότε η διογενική σύλληψη αποκτά ένα απροσδόκητο επιστημονικό βάθος. Αν ο αέρας είναι ζωή, και η ζωή προϋπόθεση της νόησης, τότε η ύπαρξή μας εδράζεται πρώτα στη βιολογική λειτουργία της αναπνοής και δευτερευόντως στη γνωσιακή δυνατότητα της σκέψης. Αναπνέω, άρα ζω. Ζω, άρα αισθάνομαι. Αισθάνομαι, άρα σκέφτομαι. Έτσι, φτάνουμε στην ύπαρξη.

Αυτό το συλλογιστικό τόξο, με την έμφαση στη ζωή ως πηγή της σκέψης, μπορεί να συγκριθεί με την πιο ορθολογική διατύπωση του René Descartes (1596–1650), ο οποίος στο Meditationes de Prima Philosophia υποστηρίζει:

«Cogito, ergo sum» – «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω» και αργότερα: «Dubito, ergo sum» – «Αμφιβάλλω, άρα υπάρχω».

Ο Καρτέσιος τοποθετεί την συνείδηση και την αμφιβολία στο κέντρο της ανθρώπινης ύπαρξης. Η σκέψη προηγείται της ζωής και την θεμελιώνει. Αντιθέτως, στον Διογένη, η σκέψη είναι έκφραση του ζην: η πνοή προηγείται της νόησης, και χωρίς αυτήν δεν υπάρχει συνείδηση.

Ωστόσο, αυτή η φαινομενική αντίθεση δεν αναιρεί μια βαθύτερη συγγένεια. Και οι δύο φιλόσοφοι αναζητούν την αδιαμφισβήτητη αφετηρία της ύπαρξης: ο Διογένης μέσω της φυσικής και αισθητής ζωής, ο Ντεκάρτ μέσω της έλλογης αναζήτησης. Η φιλοσοφία του Διογένη μας υπενθυμίζει ότι πριν από κάθε στοχασμό, πρέπει να αναπνέουμε· κι έτσι, ίσως, να προηγείται του cogito ένα άρρητο spiro, ergo sum – «Αναπνέω, άρα υπάρχω».

Στον Διογένη βλέπουμε το ίδιο συλλογιστικό τόξο, αλλά με διαφορετικό ξεκίνημα: αναπνέω → ζω → αισθάνομαι → σκέφτομαι → υπάρχω. Ο νους εδράζεται σε ένα υλικό μέσο, τον αέρα, ο οποίος είναι και η θεμελιώδης ζωτική δύναμη. Αντίθετα, στον Ντεκάρτ, η σκέψη είναι αφετηρία και όχι συνέπεια της ζωής.

Η αντίστιξη αυτή δεν αναιρεί τη συγγένεια. Αντιθέτως, αναδεικνύει δύο διαστάσεις του ίδιου ερωτήματος: τι μας καθιστά υπαρκτούς; Ο Διογένης απαντά: η πνοή. Ο Ντεκάρτ: η συνείδηση. Και οι δύο όμως συγκλίνουν στο ότι χωρίς ζωή ή χωρίς σκέψη, το ανθρώπινο ον είναι ατελές ή ανύπαρκτο.

Σήμερα, γνωρίζουμε ότι ο αέρας περιέχει οξυγόνο, στοιχείο απαραίτητο για τη βιολογική λειτουργία φυτών και ζώων. Αν και ο Διογένης δεν διέθετε τις χημικές γνώσεις της εποχής μας, διαισθητικά προσέγγισε την έννοια του αέρα ως φορέα ζωής και ύπαρξης. Η πνοή δεν είναι απλώς λειτουργία του σώματος, αλλά σύνορο ανάμεσα στο είναι και στο μη είναι.

Η σκέψη του Διογένη ενσωματώνει ένα πρωτογενές ενιαιοκρατικό κοσμοείδωλο. Η φύση δεν είναι αποσπασματική ούτε θεός και κόσμος χωριστοί. Ο αέρας ενώνει τον άνθρωπο με το θείο και το φυσικό με το νοητό. Σε αυτήν την ενότητα, ίσως, βρίσκεται και η πιο ριζοσπαστική όψη της σκέψης του. Μπορούμε λοιπόν να σημειώσουμε ότι ο Διογένης εισάγει μια πρώιμη βιοφιλοσοφία, στην οποία ο κόσμος διαπνέεται από ένα νοήμον ρευστό. Η σκέψη του δεν είναι μεταφυσική, αλλά βαθύτατα ενσώματη, ένα είδος οικολογικής κοσμολογίας, όπου ο άνθρωπος είναι οργανικό μέρος του σύμπαντος μέσω της αναπνοής του. Η φιλοσοφία του, τελικά, προτείνει έναν κόσμο έμψυχο και συνεκτικό, όπου η φύση, ο νους και ο θεός δεν είναι χωριστές αρχές, αλλά εκφάνσεις του ίδιου αέρινου όντος.

Βιβλιογραφία

Barnes, J. (1982). The Presocratic Philosophers. London: Routledge.

Descartes, R. (1641). Meditationes de Prima Philosophia. Paris.

Diels, H., & Kranz, W. (1952). Die Fragmente der Vorsokratiker, Vol. II (6η έκδ.). Berlin: Weidmann. [DK 64]

Guthrie, W.K.C. (1965). A History of Greek Philosophy, Vol. II: The Presocratic Tradition from Parmenides to Democritus. Cambridge: Cambridge University Press.

Kirk, G.S., Raven, J.E., & Schofield, M. (1983). The Presocratic Philosophers (2η έκδ.). Cambridge: Cambridge University Press.

Μαρωνίτης, Δ.Ν. (1991). Προσωκρατικοί. Αθήνα: ΜΙΕΤ.

Καλογεράκης, Μ. (2006). Ο φυσικός κόσμος των προσωκρατικών. Αθήνα: Εκδόσεις Δίαυλος.

*ο  Γ. Κορναράκης είναι καθηγητής

Τα άρθρα που δημοσιεύονται στην κατηγορία «Απόψεις» εκφράζουν τον/την συντάκτη/τριά τους και οι θέσεις δεν συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του ekriti.gr

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Πώς η «Frau Nein» Άγγελα Μέρκελ έστρωσε το δρόμο για το πρώτο μνημόνιο. του Νότη Μαριά*

Τι είναι οι καρποί της Ποσειδωνίας που εμφανίστηκαν στις ακτές των νησιών μας (βίντεο)