Κρήτη: Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα... μιας άλλης εποχής

Τα κρητικά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς που παραδοσιακά τραγουδιούνται από παρέες και παιδιά που γυρνάνε από σπίτι σε σπίτι, χαρακτηρίζονται από την ομορφιά της κρητικής διαλέκτου και μοιράζουν ζεστές ευχές στους νοικοκύρηδες του σπιτιού.

Παρέες από παιδιά τριγυρνούν από σπίτι σε σπίτι για να αναγγείλουν το τέλος του χρόνου που πέρασε αλλά και τον ερχομό του καινούριου που έρχεται. Τα κάλαντα είναι ένα έθιμο που έχει παραμείνει μέχρι και σήμερα στην Κρήτη, μόνο που τις προηγούμενες δεκαετίες τα παιδιά έπαιρναν από τους νοικοκύρηδες πορτοκάλια ή καρύδια.

Παλαιϊνά κάλαντα της Κρήτης για την Αρχιμηνιά:

"Άνοιξε τα ματάκια σου, καλοσυνιά να κάμει, να ιδείς τα ξένα που κινούν, να τα καλοστρατίσεις.

Κι απού το κλιναράκι ντου και τη φτωχή ντου σκάφη, ετσουμογέλασ' ο Χριστός, ο μέγας Νοικοκύρης:

"Χρυσά κυπαρισσόμηλα, φλησκούνι και κανέλα, να πάρετε στη στράτα σας, να βάλετε στ' αυτί σας,

κι όπου 'παντήξετε εκκλησά, κάμετε το σταυρό σας, να ξεκολλήσει ο άγιος, να σάσε συντροφιάζει".

………………

Στον άλλο να 'ναι η μάνα Γης μ' αγίους στρατιώτες, αρματωμένους με βαγί κι αρισμαρή κλωνάρι κι οπού στραφούνε ν' άφτει φως, κι οπού περνούνε γέλιο κι οπού σκοπό ταιριάξουνε, πατρίδα να μυρίσει!

……………

"Ποιος είσ' εδά του λόγου σου, γέρο ξεκουνημένε, ρούνη, ξερούνη και φτωχέ, και μαυροφορεμένε, π' αναβαστάς τη βέργα σου και προπατείς τα χιόνια; Κι α διακονάσαι για ψωμί, μίσεψ' απού τσ' αθρώπους κι α διακονάσαι για φλουρί, μίσεψ' απού το γκόσμο!". Κι ένα ξενάκι εμίλησε, μικιό δουλευταράκι: "Πολλά τα έτη σου, παππού, σίμωσε να κουμπίσεις".

.......................

"Μα 'γω 'μαι ο νιος, ο μέγας νιος, που πάντα μου 'μαι γέρος κι Άη Βασίλης γράφομαι, κι Άη Βασίλης είμαι! Κι όπου με καλοδέχουνται, διπλώνω την ευκή μου, κι όπου μ' αποζυγώνουνε, συχωρεμένοι να 'ναι. Μα, πέτε μου καλέ, και σεις, λόγο για να ρωτήξω: Ξενιτεμένα μου πουλιά, και που'ναι τα προυκιά σας;"

…...............

Μα εμάς προυκιά μας οι κορφές κι ο καθαρός αέρας, προυκιά μας τ' άσπρα νέφαλα και τα γλυκά τραγούδια κι ο ήλιος ο τριπύρινος κι οι γιομορφιές του κόσμου!" "Ζουμπούλια και διαντσέτα μου, και που 'ναι τα προυκιά σας;"

...............................

Μα εμάς προυκιά μας είν' η Γης η χιλιοπλουμισμένη, και το φαντό τση ταχινής και το πλεχτό τση νύχτας και τα περίσσα χρώματα, κι οι μυρωδιές του κόσμου!" "Ξενιτεμένη μου καρδιά, και που 'ναι τα προυκιά σου;" "Μα εμέ προυκιά μου 'ν' η φιλιά κι η μυρισμένη αγκάλη και τ' όνομα του τόπου μου και τσ' αγαπητικής μου και το ζεστό χριστόψωμο κι η γιανθρωπιά του κόσμου!"

Η νεότερη εκδοχή τους:

Ταχιά ταχιά ν’ αρχιμενιά ταχιά ν’ αρχή του χρόνου Αρχή που βγήκεν ο Χριστός στη Γη να πορπατήξει

Και βγήκε και χαιρέτηξε ούλους τσί ζευγολάτες Κι ο πρώτος που τ’ απάντηξε ήταν Άγιος Βασίλης

Άγιε Βασίλη δέσποτα καλό ζευγάριν έχεις Καλό το λέω αφέντη μου καλό και βλοημένο

Απού το βλόησε ο Χριστός με το δεξιό του χέρι Με το δεξιό με το ζερβό με το μαλαματένιο

Να σε ρωτήξω δέσποτα πόσα μουζούρια σπέρνεις μετά χαράς αφεντη μου να σου το μολοήσω

σπέρνω σταράκι δώδεκα κριθάρι δεκαπέντε ταϊ και ρόβι δεκοχτώ και από νωρίς στο σταύλο

Ασήμι να ’ν τ ’αλέτρι σου χρουσάφι ο ζυγός Ως και το βουκεντράκι σου τ’ Αγιοργιού κοντάρι

Κι η χέρα απού το κρατεί χρουσό μαργαριτάρι

Ξύπνησε αφέντη ξύπνησε να φάμε και να πιούμε Κι ακόμα δεν τον ηύρηκες το μάνταλο ν’ ανοίξεις

Να μας εβάλεις τίβοτσι κι ύστερα να σφαλίξεις. Και φέρε και τον πετεινό και φέρε και την όρθα

Και αν είναι από τη γαλανή κιανένα αυγουλάκι Κι αν είναι από την κόκκινη ας είν` και ζευγαράκι

Κι απού το λαδοπύθαρο κιαμιά σταλιά λαδάκι Κι αν και περισσότερο βαστούμε εμείς τ’ ασκάκι.

Κι αν είναι με το θέλημα χρύση μου περιστέρα Ανοίξετε την πόρτα σας να πούμε καλησπέρα.

Επά που καλαντήσαμε καλά μας επλερώσαν Καλά να ’ναι τα έχει τών και τα αποδοματά των

Κι απού ’χει θηλυκό παιδί χρυσή μοίρα να κάμει Πάλι και αν είναι αρσενικό στη σέλα καβαλάρης

Να σιέται να λυγίζεται να πέφτει το λογάρι Να το μαζώνει η μάνα του να ’χει χαρά μεγάλη.

Κι εις έτη πολλά. Ἑτέρα ἐκδοχὴ Ρεθύμνης

Ταχειὰ- ταχειὰ ῾ν᾿ Ἀρχιμηνιά, ταχειὰ ῾ν᾿ ἀρχὴ τοῦ χρόνου, ἀρχὴ ποὺ βγῆκεν ὁ Χριστὸς στὴ γῆ νὰ περπατήξει. Κι ἐκειὰ ποὺ πρωτοπάτησε χρυσὸ δεντρὶ ἐβγῆκε, χρυσὸ δεντρί, χρυσὸ βαγί, χρυσὸ κυπαρισσάκι.

Χρυσᾶ ῾ταν τὰ κλωνάρια-ν-του κι ὁλάργυρη ἡ κορφή-ν-του καὶ κάτω στὴ ριζίτσα-ν-του γράμματα ἦσαν γραμμένα.

Δασκάλοι τ᾿ ἀναγνώθουνε, διάκοι κανοναρχοῦν τα καὶ τὰ μικρὰ διακόπουλα στέκουν καὶ συντηροῦν τα.

Κι ὁ ἥλιος ἁποὺ πρόβαλε στσ᾿ Ἀνατολῆς τὰ μέρη παίρνει τα καὶ πηγαίνει τα, κάτω στὸ περιγιάλι.

Βρίσκουν ἐκειὰ τὸ Βασιλειὸ ἁποὺ ῾κανε ζευγάρι.

Καλῶς τὰ πᾶς Βασίλειε, καλὸ ζευγάρι ἔχεις! Καλὸ τὸ λὲς ἀφέντη μου, καλὸ κι εὐλογημένο, ἀφοῦ τὸ βλόγησ᾿ ὁ Χριστὸς μὲ τὸ δεξό-ν-του χέρι, μὲ τὸ δεξό, μὲ τὸ ζερβό, μὲ τὸ μαλαματένιο.

Πές μας νὰ ζήσεις Βασιλειό, πόσα μουζούρια σπέρνεις; Σπέρνω σταράκι δώδεκα, μουζούρια δεκαπέντε, ταγὴ καὶ ρόβι δεκοχτὼ κι ἀπὸ νωρὶς στὸ στάβλο.

Ἂν εἶναι θέλημα Θεοῦ, χρυσή μου περιστέρα, ἀνοίξετε τὴ-ν–πόρτα σας νὰ ποῦμε καλησπέρα. Ἐπᾶ ποὺ καλαντίσαμε, καλὰ πλερώσετέ μας, καλὰ νά ῾ναι τὰ τέλη σας καὶ τ᾿ ἀποδέματά σας.

Πάνω ἀπ᾿ τὴν πόρτα σας ὁ Θιός, γράφει τὴν ἀλφαβήτα, τώρα μισεύγομε κι ἐμεῖς καὶ λέμε καληνύχτα!

Καλὴ χρονιὰ καὶ εἰς ἔτη πολλά!

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Η Βασιλόπιτα της Πρωτοχρονιάς: Το έθιμο και η ιστορία της

Πρωτοχρονιά: Γεγονότα που έγιναν την 1η Ιανουαρίου και έμειναν στην ιστορία!

Ανασκόπηση 2022: Σημαντικά πρόσωπα σε όλο τον κόσμο που έφυγαν από τη ζωή τη φετινή χρονιά