Δημοψήφισμα: Μια μορφή άμεσης δημοκρατίας, του Δημ. Κων. Σαρρή

Το πρόσφατο ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ,της 5ης Ιουλίου 2015, με το εντυπωσιακό αποτέλεσμα του 61,3%   στο ΟΧΙ και 38,7 του ΝΑΙ ,αποτελεί το ένατο ,κατά σειρά δημοψήφισμα ,από την ίδρυση του νεότερου ελληνικού κράτους.

Tό δημοψήφισμα αποτελεί  μία μορφή άμεσης δημοκρατίας, στο πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Διενεργείται, κυρίως, με πρωτοβουλία των οργάνων της πολιτείας ή και ομάδας πολιτών υπό προϋποθέσεις, προκειμένου το εκλογικό σώμα με την ψήφο του να εγκρίνει ή να απορρίψει ένα ζήτημα μείζονος σημασίας.
 
Ο θεσμός του δημοψηφίσματος με τον οποίο εκφράζεται η λαϊκή βούληση πάνω σε σημαντικά εθνικά, πολιτικά ή πολιτειακά θέματα μ' ένα «ναι» ή ένα «όχι», είναι μία από τις θεσμικές εκδηλώσεις άμεσης δημοκρατίας που επιβίωσε από τα αρχαία χρόνια. Στην αρχαία Αθήνα τα δημοψηφίσματα εφαρμόζονταν μέσω του <<εξοστρακισμού.>> 

 -Ιστορικά το πρώτο δημοψήφισμα έγινε στη Μασαχουσέτη το 1778 για την έγκριση από τους κατοίκους της πολιτείας αυτής του Αμερικανικού Συντάγματος. Στη συνέχεια, υιοθετήθηκε από τη Γαλλία, κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, και την Ελβετία, όπου οργανώθηκε συστηματικά η άσκησή του με το Σύνταγμα του 1848. Μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο θεσμός του δημοψηφίσματος καθιερώθηκε στα Συντάγματα πολλών χωρών του κόσμου.

-Στην Ελλάδα, το πρώτο –πρώτο δημοψήφισμα  έγινε το τελευταίο δεκαήμερο του Νοεμβρίου του 1862, με πρωτοβουλία της  προσωρινής κυβέρνησης, που είχε προκύψει από την έκπτωση του Όθωνα, με αντικείμενο το πρόσωπο του νέου βασιλιά. Η ψηφοφορία δεν ήταν μυστική, καθώς οι εκλογές έγραφαν το όνομα που προτιμούσαν σε δημόσια πρωτόκολλα. Νικητής στο ιδιόρρυθμο αυτό δημοψήφισμα αναδείχθηκε ο Άγγλος πρίγκιπας Αλφρέδος, ο οποίος έλαβε 230.701 ψήφους, έναντι 10.229 ψήφων που έλαβαν άλλοι υποψήφιοι. 93 εκλογείς ψήφισαν υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας.  Δεν επικυρώθηκε  όμως η εκλογή του, καθώς το Πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830 απαγόρευε την εκλογή στον ελληνικό θρόνο μέλους των δυναστειών των τριών Μεγάλων Δυνάμεων (Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας), που είχαν εμπλακεί στην ανεξαρτησία της Ελλάδας. Έτσι, η Εθνοσυνέλευση στις 18 Μαρτίου 1863 επέλεξε ως βασιλιά των Ελλήνων τον Δανό Πρίγκιπα Γεώργιο του οίκου Χολστάιν-Σόντερμπουργκ-Γκλίξμπουργκ.

-Το δημοψήφισμα, ως θεσμός , καθιερώθηκε για πρώτη φορά στη χώρα μας με το Σύνταγμα του 1927 (άρθρο 125 παρ. 2) και αφορά το συνταγματικό δημοψήφισμα. Στο ισχύον Σύνταγμα του 1975  προβλέπεται:

Για ψηφισμένα νομοσχέδια που ρυθμίζουν σοβαρό κοινωνικό ζήτημα, εκτός από δημοσιονομικά. Προκηρύσσεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, εφόσον αυτό αποφασιστεί από τα τρία πέμπτα του συνόλου των βουλευτών (180 βουλευτές), ύστερα από πρόταση των δύο πέμπτων του συνόλου (120 βουλευτές). Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος είναι δεσμευτικό, όταν στην ψηφοφορία λάβει μέρος τουλάχιστον το 50% των εγγεγραμμένων στους εκλογικούς καταλόγους.

Για κρίσιμα εθνικά θέματα. Προκηρύσσεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ύστερα από απόφαση της απόλυτης πλειοψηφίας του όλου αριθμού των βουλευτών (151 βουλευτές), που λαμβάνεται με πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος είναι δεσμευτικό, όταν στην ψηφοφορία λάβει μέρος τουλάχιστον το 40% των εγγεγραμμένων στους εκλογικούς καταλόγους.-Στην κατηγορία αυτή εντάσσεται και το πρόσφατο δημοψήφισμα.

Στη χώρα μας έχουν γίνει συνολικά 7 δημοψηφίσματα , από το 1920 έως το 1974, όπου κυριαρχούσε το πολιτειακό ζήτημα (βασιλευομένη ή αβασίλευτη δημοκρατία). Τα έξι δημοψηφίσματα αφορούσαν το πολιτειακό και το ένα την έγκριση Συντάγματος. Μάλιστα, τα τρία από τα επτά δημοψηφίσματα διενεργήθηκαν από δικτατορικές κυβερνήσεις.

Δημοψήφισμα της 22ας Νοεμβρίου 1920 

Διεξήχθη μεσούσης της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Η κυβέρνηση του Δημητρίου Ράλλη προκήρυξε δημοψήφισμα «περί επανόδου της Α.Μ. του Βασιλέως Κωνσταντίνου εις την Πατρίδαν» (11 Νοεμβρίου 1920).  Στο δημοψήφισμα της 22ας Νοεμβρίου το ψηφοδέλτιο που ανέγραφε «Κωνσταντίνος» συγκέντρωσε το 98,97% των έγκυρων ψήφων και το «ΟΧΙ» το 1,03%. Ο Κωνσταντίνος επέστρεψε στην Ελλάδα στις 19 Δεκεμβρίου.

Δημοψήφισμα της 13ης Απριλίου 1924
​
Στις 25 Μαρτίου του 1924 η Βουλή ενέκρινε ψήφισμα «περί εκπτώσεως της Δυναστείας και ανακηρύξεως της Δημοκρατίας», το οποίο είχε υποβάλλει η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Υπέρ ψήφισαν οι 283 βουλευτές που ήταν παρόντες, ενώ απείχαν οι προοδευτικοί Φιλελεύθεροι του Γεωργίου Καφαντάρη. Οι αντιβενιζελικές δυνάμεις δεν εκπροσωπούνταν στη Βουλή, καθώς απείχαν από τις εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου του 1923.

Το ψήφισμα της Βουλής τέθηκε σε δημοψήφισμα, το οποίο διενεργήθηκε στις 13 Απριλίου. Το «Ναι» συγκέντρωσε το 69,78% των εγκύρων ψήφων και το «Όχι» το 30,02%.

Δημοψήφισμα της 3ης Νοεμβρίου 1935.
​
Μετά το στρατιωτικό κίνημα της 10ης Οκτωβρίου 1935 με επικεφαλής τους υποστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο, υποναύαρχο Δημήτριο Οικονόμου και υποπτέραρχο Γεώργιο Ρέππα και την εκπαραθύρωση του  πρωθυπουργού Παναγή Τσαλδάρη, πρωθυπουργός ορκίζεται ο Γεώργιος Κονδύλης, που απολαμβάνει της εμπιστοσύνης μόνο 82 μελών της Βουλής. Αμέσως εγκρίνεται ψήφισμα, με το οποίο καταργείται η Αβασίλευτη Δημοκρατία και ορίζεται η διενέργεια δημοψηφίσματος για την 3η Νοεμβρίου 1935 «περί εγκρίσεως της δια του από 10 Οκτωβρίου ε.ε. ψηφίσματος της Ε' Εθνικής Συνελεύσεως των Ελλήνων επελθούσης μεταβολής του Πολιτεύματος εις Βασιλευομένην Κοινοβουλευτικήν Δημοκρατίαν». Στη συνέχεια ο παλαιός βενιζελικός στρατηγός κυβερνά με δικτατορικό τρόπο. Στο δημοψήφισμα της 3ης Νοεμβρίου, που καταγγέλθηκε ως νόθο, το «Ναι» συγκέντρωσε το 97,87% των εγκύρων ψήφων και το «Όχι» το 2,13%. Στις 25 Νοεμβρίου ο Γεώργιος Β' επέστρεψε στην Ελλάδα και ανέλαβε τα καθήκοντά του.

Δημοψήφισμα της 1ης Σεπτεμβρίου 1946

Μετά τις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946, η κυβέρνηση του Ντίνου Τσαλδάρη διενεργεί δημοψήφισμα την 1η Σεπτεμβρίου για την επάνοδο του Βασιλιά Γεωργίου Β' που βρισκόταν εκτός Ελλάδος από την Κατοχή. Σύμφωνα με ψήφισμα της Βουλής, στο δημοψήφισμα θα υπήρχαν δύο ψηφοδέλτια, το ένα θα ανέγραφε «Βασιλεύς Γεώργιος» και το άλλο θα ήταν «λευκό».
Το δημοψήφισμα έγινε την 1η Σεπτεμβρίου, σε μία εποχή που ο Εμφύλιος Πόλεμος βρισκόταν στο αρχικό του στάδιο. Υπέρ της επανόδου του βασιλιά ψήφισε το 68,40%, ενώ το λευκό συγκέντρωσε το 31,60% των έγκυρων ψήφων. Το ΚΚΕ, που απείχε από τις εκλογές της 31 Μαρτίου 1946 ,συμμετείχε στο δημοψήφισμα ,στο οποίο με άρθρο του «Ριζοσπάστη» κάλεσε τον ελληνικό λαό να ρίξει «λευκό» στις κάλπες. Οι πολιτικοί αρχηγοί του Κέντρου (Θεμιστοκλής Σοφούλης, Γεώργιος Παπανδρέου, Σοφοκλής Βενιζέλος κ.ά), που είχαν αντιταχθεί στην επάνοδο του βασιλιά, αποδέχθηκαν τη νέα κατάσταση, αν και όπως παραδέχτηκε ο Σοφούλης «το Δημοψήφισμα τούτο στερείται του ηθικού κύρους της αδιαβλήτου γνησιότητος». Ο Γεώργιος Β' επέστρεψε στην Ελλάδα στις 28 Σεπτεμβρίου 1946.

​Δημοψήφισμα της 29ης Σεπτεμβρίου 1968

Η στρατιωτική δικτατορία προκηρύσσει δημοψήφισμα για την επικύρωση του νέου Συντάγματος, που είχε συντάξει επιτροπή υπό τον τέως Πρόεδρο του Συμβουλίου Επικρατείας Χαρίλαο Μητρέλια και είχε εγκριθεί από το υπουργικό συμβούλιο. Το «Ναι» συγκέντρωσε το 92,10% των έγκυρων ψηφοδελτίων και το «Όχι» 7,89%. Το δημοψήφισμα χαρακτηρίστηκε «νόθο». 
Δημοψήφισμα της 29ης Ιουλίου 1973Μετά την αποτυχία του βασιλικού κινήματος του Ναυτικού (Μάιος 1973), η στρατιωτική κυβέρνηση αποφασίζει την κατάργηση της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση Προεδρικής Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας. Παράλληλα, προβαίνει και σε τροποποιήσεις του Συντάγματος του 1968. Το νέο τροποποιημένο Σύνταγμα αποφασίζεται να τεθεί στην κρίση του ελληνικού λαού δια δημοψηφίσματος. «ΝΑΙ» ψηφίζει το 78,4% του εκλογικού σώματος και «ΟΧΙ» το 21,6%. Πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας αναλαμβάνει ο δικτάτορας Γεώργιος Παπαδόπουλος. Το δημοψήφισμα αυτό, όπως και το αντίστοιχο του 1968, χαρακτηρίστηκε ως «νόθο». Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Β' βρισκόταν στην εξορία από τις 13 Δεκεμβρίου 1967, μετά την αποτυχία του κινήματος κατά της χούντας, που είχε οργανώσει ο ίδιος.

​Δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974

Μετά την επάνοδο της Δημοκρατίας στην Ελλάδα (23 Ιουλίου 1974) και τη σαρωτική επικράτηση της Νέας Δημοκρατίας στις εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974, ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής προκηρύσσει δημοψήφισμα για την οριστική λύση του Πολιτειακού Ζητήματος. Στο δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου, υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας καταμετρήθηκε το 69,2% των έγκυρων ψήφων και υπέρ της Βασιλευομένης Δημοκρατίας το 30,8%. Υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας είχαν ταχθεί τα κόμματα της αντιπολίτευσης (ΕΚΝΔ, ΠΑΣΟΚ, Ενωμένη Αριστερά), ενώ η Νέα Δημοκρατία τήρησε ουδέτερη στάση.

Βέβαια  απέναντι στον θεσμό των  δημοψηφισμάτων  έχουν διατυπωθεί ,από διάφορους πολιτικούς κύκλους επανειλημμένα επιφυλάξεις και ενστάσεις με δύο επιχειρήματα : Πρώτον, ότι ως θεσμός άμεσης δημοκρατίας νοθεύει και αλλοιώνει τον αντιπροσωπευτικό χαρακτήρα του πολιτεύματος. Δεύτερον, ότι είναι θεσμός επιδεκτικός προσχηματικής ή καταχρηστικής εφαρμογής, καθώς μπορεί, με επιτηδευμένη διατύπωση των ερωτημάτων, να χειραγωγηθεί το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα .
Παρά τις όποιες όμως επιφυλάξεις είναι γεγονός ότι δίδει  λυτρωτική λύση σε κάποιο αμφιλεγόμενο  σοβαρό πολιτικοκοινωνικό ζήτημα ,που διχάζει την κοινή γνώμη, περιβάλλοντας την τελική  απόφαση  του με το κύρος της πλειοψηφικής άποψης του λαϊκού παράγοντα , που πρέπει οπωσδήποτε να είναι σεβαστή ,καθώς ,κατά το σύνταγμα ,όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό…