Τέσσερις αιώνες ελληνικά Αναγνωστικά

« …Το σώμα μου είναι τούτο το βιβλίο,

δεν τίναξα απ’ αυτό παρά το χώμα,

κι όποιος τ’ αγγίζει, αγγίζει μου το σώμα …»

                           Νικηφόρος Βρεττάκος

 

Βιβλία που συλλαβίσαμε τα πρώτα μας γράμματα και φυλάχτηκαν για αιώνες ευλαβικά στις βιβλιοθήκες κάποιων, ντοκουμεντάρουν σήμερα την υπόθεση της εξέλιξης και των φάσεων που πέρασε η δημόσια εκπαίδευση στην Ελλάδα.

Μαζί με τα κιτρινισμένα έντυπα, φυλάχτηκε και επιβίωσε για χρόνια η λαχτάρα ενός λαού για μάθηση και πρόοδο. Απότοκο ίσως της αντίληψης που ήθελε η συγγραφή των σχολικών εγχειριδίων να γίνεται από τους «πεφωτισμένους» κάποιων εποχών ή έστω από όποιους διαχειρίζονταν την πολιτική εξουσία. Σε κάθε περίπτωση πάντως τα σχολικά βιβλία ήταν και παραμένουν ο καθρέφτης των κοινωνικοπολιτικών τάσεων που επικρατούν. Ή όπως εύστοχα ακόμη και στις μέρες μας αναφέρει το motto του αρμόδιου Υπουργείου «όλα είναι θέμα Παιδείας».

 

Υπόθεση 4 αιώνων τα σχολικά βιβλία

Το σχολικό βιβλίο αριθμεί ήδη 4 αιώνες πορείας και μέσα από την ιστορία του πιστοποιούνται όλες οι περιπέτειες του εκπαιδευτικού μας προσανατολισμού.

Ξεκίνησε το 1771 με το «Αλφαβητάριον ενώ περιέχονται τα εικοσιτέσσερα γράμματα» του Μιχαήλ παπα-Γεωργίου του Σιατιστέως, που ήταν τυπωμένο «εν Βιέννη της Αυστρίας» για να φτάσει μέχρι τη σημερινή «Γλώσσα μας» και τα σύγχρονα σχολικά εγχειρίδια. Ενδεχομένως να υπήρχαν και παλαιότερα σχολικά συγγράμματα αλλά οι πηγές αναφέρουν ότι στα χρόνια της αρχαιότητας αυτά συνέπιπταν με τα αυτούσια έργα των κλασσικών ενώ στην βυζαντινή περίοδο προστέθηκαν στοιχεία από τα χριστιανικά γράμματα και τα ιερά βιβλία.

Εν τούτοις, συστηματική χρήση των βιβλίων έχουμε μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα. Τα πρώτα σχολικά συγγράμματα στην ελληνική γλώσσα εμφανίζονται τον 16ο αιώνα και τυπώνονται στις ελληνικές παροικίες (Βιέννη, Βενετία, Βουκουρέστι). Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας ως αλφαβητάριο χρησιμοποιείται έντυπο με τον τίτλο «Χρήσιμος παιδαγωγία» που κυκλοφόρησε σε αλλεπάλληλες εκδόσεις.

Το πρώτο σωζόμενο σήμερα τέτοια σύγγραμμα προέρχεται από τον 18ο αιώνα και πιο συγκεκριμένα, το 1771. Πρόκειται για ένα τετράδιο φτιαγμένο από φτηνά φύλλα χαρτιού, ραμμένο στην εξωτερική του πλευρά με κλωστή και βελόνα. Το περιεχόμενό του βασίζεται αποκλειστικά σε θρησκευτικά κείμενα.

Αργότερα, με την είσοδο του 19ου αιώνα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα εικονογραφημένα αλφαβητάρια. Αρχικά, οι εικόνες είναι λιθογραφίες, παρμένες από γαλλικά βιβλία της εποχής. Σταδιακά η θεματολογία αλλάζει. Από κείμενα χριστιανικής γραμματείας, το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων περνάει σε πρόσωπα ήρωες ή θρύλους, μιας μακρινής όμως εποχής, όπως ο Οδυσσέας, ο Ροβινσώνας, ο Γεροστάθης.

Το 1917 είναι χρονολογία σταθμός για τα εκπαιδευτικά πράγματα του τόπου. Η μεταρρύθμιση του υπουργού Παιδείας Γεωργίου Παπανδρέου, καθιερώνει την δημοτική γλώσσα και αλλάζει άρδην τα πράγματα.

Οι Βαλκανικοί και ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος που μόλις έχει τελειώσει, δημιουργούν ένα κλίμα ανακατατάξεων και τα σχολικά εγχειρίδια εγκαταλείπουν σταδιακά τη θρησκευτική και ηθική διδασκαλία και στρέφονται προς την επιστημονική γνώση και την κριτική σκέψη. Η χρυσή εποχή του σχολικού βιβλίου ξεκινά. Γνωστοί και καταξιωμένοι λογοτέχνες συνδέουν το όνομά τους, στο διάστημα αυτό, με τη συγγραφή αναγνωστικών. Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Ανδρέας Καρκαβίτσας, Παύλος Νιρβάνας, Γεώργιος Κονιδάρης, Δημήτριος Κοντογιάννης, Αριστοτέλης Κουρτίδης, Δημήτριος Ζήσης δοκιμάζουν με την πένα τους να διαπλάσουν τις παιδικές αντιλήψεις.

Με τον μεταξικό νόμο 952 του 1937 ιδρύθηκε ο Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων (ΟΕΣΒ).

            

1. Θεωρείται το αρχαιότερο αλφαβητάρι. Εκδόθηκε στη Βιέννη το 1771 με τίτλο «Μέγα Αλφαβητάριον» από τον Μιχαήλ παπά Γεώργιο του Σιατιστέως με δαπάνες του Κωνστ. Αλεξ. Φιλιππίδου του Γάγου.

2. Σταθμό στην ιστορία των Αναγνωστικών αποτελούν τα «Ψηλά βουνά» της Γ΄ Δημοτικού, γραμμένα από τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, καρπός της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917.

3. «Το ραζακί σταφύλι»: Από τα σχολικά βιβλία που άφησαν εποχή.

Με συγγραφείς τον Α. Καρκαβίτσα και τον Ν. Έλατο, το αναγνωστικό έκανε τέσσερις εκδόσεις, την πρώτη το 1932 με εικονογράφηση Γερμενή και την τέταρτη το 1933.

4. «Αναγνωστικό» με Περικλή Βυζάντιο

Είναι από τα πιο προσεγμένα αναγνωστικά της περιόδου. Με συγγραφέα τον Γεώργιο Μέγα και με εικονογράφηση του ζωγράφου Περικλή Βυζάντιου, το αναγνωστικό εκδόθηκε το 1939 από τον Οργανισμό Σχολικών Βιβλίων. Στο βιβλίο περιέχονται είκοσι αναγνώσματα από βραβευμένες συλλογές των Π. Νιρβάνα, Δ. Ζήση, Τ. Αγρα, Σ. Χατζάκη, Δ. Κοντογιάννη και Κ. Ρωμαίου. Φυσικά, αυτό που δεν απουσιάζει από το βιβλίο είναι η προπαγανδιστική αναφορά στο πρόσωπο του Ιωάννη Μεταξά.

5. «ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ» Από τα μακροβιότερα και καλύτερα αλφαβητάρια που σφράγισε μια εποχή, αυτό των συγγραφέων Ι. Γιανέλλη και Γ. Σακκά που κυκλοφόρησε το 1955 και παρέμεινε στην πρώτη τάξη του Δημοτικού σχολείου μέχρι το 1978. Έκανε συνολικά τρεις εκδόσεις, το 1955, το 1965 και το 1978.

Οι ήρωες του βιβλίου είναι η Λόλα, η Άννα, η Έλλη και ο Μίμης οι οποίοι ξεναγούν τους εξάχρονους μαθητές στα γράμματα της αλφαβήτας με μικρές, απλές φράσεις και ωραίες ζωντανές εικόνες.

6. Από τα πιο πετυχημένα αναγνωστικά που σημάδεψαν τη δεκαετία του 1960. Κυκλοφόρησε από τον Οργανισμό Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων το 1954 και ακολούθησαν κι άλλες εκδόσεις μέχρι το 1978, που παρέμεινε στα σχολεία.

---

Το παρόν άρθρο δημοσιεύεται στο ekriti και υπόκειται στους νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται ρητά η αναπαραγωγή του καθ’ οιονδήποτε τρόπο χωρίς την απαραίτητη παραπομπή (link) στην ιστοσελίδα που το δημοσίευσε.