Δυστυχείς οι Πλούσιοι τω Πνεύματι. Του Γιώργου Σφακιανάκη

Μια γνωστή ρήση των αρχαίων Ελλήνων είναι και η φράση "μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι”. Το νόημα αυτής της φράσης είναι βέβαια ότι οι λιγότερο έξυπνοι και σοφοί άνθρωποι τείνουν να είναι και πιο χαρούμενοι, πιθανώς επειδή δεν αντιλαμβάνονται (επαρκώς) λόγους για να είναι δυστυχισμένοι.

Σήμερα, 2.500 περίπου χρόνια μετά, σε μια εποχή που τα επίπεδα της κατάθλιψης αυξάνονται διαρκώς, κρίνω σκόπιμο να εξεταστεί και η άλλη πλευρά της προαναφερθείσας φράσης.

Είναι οι έξυπνοι και γνωστικοί άνθρωποι, επομένως, πιο ευάλωτοι στα αρνητικά συναισθήματα και την κατάθλιψη; Όπως καταλαβαίνει κανείς κι από τον τίτλο του άρθρου, η απάντησή μου είναι ναι.

Γιατί συμβαίνει αυτό όμως; Επιχειρώντας να εξηγήσω αυτό το φαινόμενο θα σταθώ αρχικά στη δουλειά του σπουδαίου ψυχολόγου Aaron Beck. Ο Beck εξήγησε ότι κατά την κατάθλιψη, ενεργοποιούνται στο άτομο αρνητικές σκέψεις σχετικά με τον εαυτό του, το μέλλον και τον κόσμο.

Καθώς αυτές οι σκέψεις εξελίσσονται και η μία φέρνει την άλλη, η κατάθλιψη κλιμακώνεται. Επομένως, ένα εύλογο, θεωρώ, συμπέρασμα είναι ότι ένας πιο έξυπνος άνθρωπος, που μπορεί να κάνει περισσότερες τέτοιες σκέψεις, με μεγαλύτερη ένταση και ταχύτητα, μπορεί να πάθει κι ευκολότερα και “αποτελεσματικότερα” κατάθλιψη.

Ένας δεύτερος παράγοντας που μπορεί να καταστήσει τους ευφυείς ανθρώπους πιο επιρρεπείς στην κατάθλιψη, είναι το επίπεδο ανάλυσης των καταστάσεων, στο οποίο μπορούν να φτάσουν. Μία αρνητική κατάσταση μπορεί να είναι ίδια και για έναν πολύ και για έναν λιγότερο έξυπνο άνθρωπο.

Ωστόσο, εκεί που ο λιγότερο έξυπνος μπορεί να μείνει απλά στη δυσφορία που αυτή η κατάσταση θα του προκαλεί, ο ευφυέστερος μπορεί να σκεφτεί αναλυτικότερα τι και γιατί τον κάνει να αισθάνεται δυσάρεστα, διαδικασία που θα οδηγήσει στη σταδιακή κορύφωση του αρνητικού συναισθήματος.

Ακόμη, ο ευφυέστερος θα είναι καλύτερος στη “σύλληψη εναλλακτικών σεναρίων”. Αναφερόμενος σε εναλλακτικά σενάρια, εννοώ σκέψεις πάνω στο “πώς αλλιώς θα μπορούσαν να είναι τα πράγματα”. Κάνοντας αυτές τις σκέψεις και την αυτόματη αντιπαραβολή με την “θλιβερή πραγματικότητα”, η αίσθηση της θλίψης εντείνεται. Όπως και τις περισσότερες σκέψεις, και αυτού του τύπου μπορούν οι ευφυέστεροι να τις κάνουν αποτελεσματικότερα. Τέλος, ένας ακόμη παράγοντας αφορά και τις προσδοκίες κάποιου, από τη ζωή του. Οι πιο έξυπνοι άνθρωποι, τόσο λόγω της προαναφερθείσας ικανότητάς τους για παραγωγή εναλλακτικών σεναρίων, όσο κυρίως λόγω ότι συχνά είναι άτομα με σπουδές, διακρίσεις, επιτυχίες, έχουν συνήθως υψηλότερες προσδοκίες και δυσκολεύονται περισσότερο να διαχειριστούν περιόδους “ισχνών αγελάδων”.

Είναι νομίζω αρκετά εμφανείς οι λόγοι που θεωρώ τους ευφυείς ανθρώπους πιο ευάλωτους στην εκδήλωση κατάθλιψης. Ωστόσο, πιστεύω πως το να αναλύουμε κάτι δεν αρκεί. Χρειάζεται να δίνουμε και πρακτικές προεκτάσεις, πώς δηλαδή μια γνώση μπορεί να γίνει πράξη και να βελτιώσει τις ζωές μας. Και όσο κι αν το κάνω πάντα αυτό, αυτή τη φορά είναι λίγο περισσότερο πρόκληση.

Αυτό συμβαίνει γιατί, ούτε γίνεται, ούτε και θα πρότεινα, προφανώς, ποτέ σε κάποιον να γίνει λιγότερο έξυπνος, ώστε να είναι πιο ανθεκτικός στα συναισθήματα θλίψης. Αυτό που μπορεί όμως να γίνει, και το προτείνω θερμά, είναι, όταν βιώνουμε άσχημα συναισθήματα, να κατευθύνουμε τη σκέψη μας προς λειτουργικούς στόχους. Δηλαδή, να σκεφτόμαστε με τρόπους ωφέλιμους αντί για εκείνους που θα μας βυθίσουν στο φαύλο κύκλο της κατάθλιψης, οδηγώντας τη σκέψη μας επί δύο κυρίως αξόνων. Ο πρώτος και βασικός αφορά στο τι μπορούμε να κάνουμε για να βελτιώσουμε την κατάστασή μας, αντί για άγονες σκέψεις, στερούμενων πρακτικής εφαρμογής, όπως π.χ. σκέψεις ανάλυσης της δυσάρεστης κατάστασης. Αυτό μπορεί να βοηθήσει είτε άμεσα μέσω της ενδεχόμενης ανεύρεσης κάποιας λύσης, είτε έμμεσα τονίζοντας το αίσθημα ελέγχου της κατάστασης, ότι δηλαδή το ίδιο το άτομο μπορεί να καθορίσει τη μοίρα του. Ο δεύτερος άξονας εστιάζεται στις θετικές προοπτικές της κατάστασης. Ακόμα και μια αρνητική κατάσταση μπορεί να έχει θετικά, βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα, κάποια εκ των οποίων ενδεχομένως είναι και τα κίνητρα που ώθησαν ένα άτομο σε αυτή (σε περιπτώσεις που μπήκε με τη θέλησή του).

Προτού κλείσω, θα ήθελα να κάνω και μια τελευταία διευκρίνιση. Οι περισσότεροι δαιμονοποιούν τα αρνητικά συναισθήματα και τα θεωρούν κάτι παθολογικό. Προσωπικά, πιστεύω ότι δεν υπάρχει τίποτα παθολογικό στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση, εφόσον τηρούμε ένα μέτρο. Τα αρνητικά συναισθήματα έχουν λόγο ύπαρξης. Η θλίψη που νιώθουμε σε μια αποτυχία είναι το κίνητρο να προσπαθήσουμε περισσότερο και να βελτιωθούμε, για να μην ξανανιώσουμε κάτι παρόμοιο. Το κλειδί είναι ακριβώς αυτό, να μην αφηνομαστε παθητικά σε μια κατάσταση θλίψης και μιζέριας αλλά να τη χρησιμοποιούμε ως εφαλτήριο για να επανέλθουμε, ακόμη καλύτεροι και δυνατότεροι.
 
*Ο Γιώργος Σφακιανάκης είναι ψυχολόγος