Γιατί υπάρχουν πλούσια και φτωχά κράτη; Μία επιστημονική προσέγγιση

Τους λόγους που υπάρχουν πλούσια και φτωχά κράτη με δυσαναλογία στο βιοτικό επίπεδο των κατοίκων προσπαθούν να εξηγήσουν οι Αμερικανοί οικονομολόγοι Ντάρον Ατζέμογλου και Τζέιμς Ρόμπενσον, οι οποίοι θέτουν ερωτήματα όπως: « Γιατί οι πολίτες χωρών της Δύσης ευημερούν ενώ έθνη της Ανατολής φυτοζωούν; Γιατί σε άλλα μέρη του πλανήτη υψώνονται πολυτελείς αγέρωχοι ουρανοξύστες και σε άλλες γωνιές του κόσμου υπάρχουν χαμόσπιτα εξαθλιωμένα; Ποιος ευθύνεται για την υπανάπτυξη;».

Στο βιβλίο τους «Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη» οι δύο  οικονομολόγοι ερεύνησαν επί 15 χρόνια τις συνθήκες ανάπτυξης σχεδόν όλων των χωρών του κόσμου και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο καθοριστικός παράγοντας για την πορεία ευημερίας είναι η λειτουργία πολιτικών και οικονομικών θεσμών .

Οι συγγραφείς ξεκινούν από την Αμερικανική πόλη Νογκάλες, η οποία χωρίζεται στα δύο με έναν φράχτη . Είναι το Βόρειο Νογκάλες της Αριζόνα που ανήκει στην κομητεία Σάντα Κρουζ των ΗΠΑ και το Νότιο Νογκάλες της επαρχίας Σονόρα που υπάγεται στο Μεξικό. Το Νογκάλες των ΗΠΑ έχει μέσο κατακεφαλήν εισόδημα 30.000 δολάρια, η πλειονότητα των ενηλίκων είναι απόφοιτοι Λυκείου, ο πληθυσμός έχει υψηλό προσδόκιμο ζωής, οι υπηρεσίες ηλεκτροδότησης, τηλεφωνίας, αποχέτευσης, ύδρευσης, συγκοινωνίας λειτουργούν ικανοποιητικά και υπάρχει αίσθημα ασφάλειας. Ο πολίτης εκεί θεωρεί ότι η κυβέρνηση, παρά τις ανεπάρκειες της και τα κρούσματα διαφθοράς, είναι ο εκπρόσωπος του και μπορεί με την ψήφο του να αντικαταστήσει το δήμαρχο, τους βουλευτές, τους γερουσιαστές ακόμη και τον πρόεδρο της χώρας.

Αντίθετα, στην άλλη πλευρά του φράχτη, στο Μεξικάνικο Νογκάλες, το κατακεφαλήν εισόδημα μόλις υπερβαίνει τα 5.000 δολάρια και αυτό θωρείται αρκετά υψηλό για τη χώρα. Οι περισσότεροι ενήλικοι δεν έχουν απολυτήριο Λυκείου, πολλοί έφηβοι δεν πηγαίνουν σχολείο, οι μητέρες ανησυχούν για τα υψηλά επίπεδα βρεφικής θνησιμότητας, οι δημόσιες αρχές παρέχουν ελλιπείς υπηρεσίες , οι δρόμοι βρίσκονται σε κακή κατάσταση. Οσο για την τήρηση της τάξης, ούτε λόγος. Η εγκληματικότητα είναι μεγάλη. Η δε επιχειρηματικότητα βρίσκει τεράστια γραφειοκρατικά εμπόδια. Για την απόκτηση οποιασδήποτε άδειας είναι απαραίτητο το λάδωμα των ανθρώπων σε θέσεις- κλειδιά. Οι ψηφοφόροι έρχονται καθημερινά σε επαφή με τη διαφθορά και την ανικανότητα των πολιτικών τους, οποίους δεν μπορούν να τιμωρήσουν, καθώς δεν υπάρχουν αυτόνομοι θεσμοί και κρατούσα αντίληψη, αφού μέχρι το 2000 η πόλη, όπως και όλο το Μεξικό ,τελούσε υπό το διεφθαρμένο έλεγχο του Θεσμικού Επαναστατικού Κόμματος.

Λένε λοιπόν οι μελετητές: Εχουμε ουσιαστικά την ίδια πόλη, με την ίδια γεωγραφία, το ίδιο κλίμα, τα ίδια... μικρόβια που ενδημούν στην περιοχή, την ίδια κουλτούρα, οι κάτοικοι έχουν κοινούς προγόνους, κοινές διατροφικές συνήθειες, κοινή μουσική, όμως υπάρχει μια βασική διαφορά: Το Νογκάλες της Αριζόνα βρίσκεται στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου οι συνταγματικοί θεσμοί επιτρέπουν στους κατοίκους να επιλέγουν ελεύθερα τις σπουδές τους, το επάγγελμά τους καθώς και τους αντιπροσώπους τους στη Βουλή, στη Γερουσία και τον Πρόεδρο στο Λευκό Οίκο. Οι οικονομικοί θεσμοί διαμορφώνουν κίνητρα ώστε οι επιχειρηματίες να επενδύουν δημιουργώντας θέσεις εργασίας και παρέχοντας αυξήσεις στους μισθούς. Τελικά, αυτό το σύστημα είναι που ωθεί στην οικονομική ευημερία. «Οι διαφορές ανάμεσα στα έθνη είναι παρόμοιες με εκείνες ανάμεσα στις δύο Νογκάλες, αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα» επισημαίνουν οι συγγραφείς.

Το εκπαιδευτικό σύστημα των ΗΠΑ -επισημαίνουν-επέτρεψε στον Μπίλ Γκέϊτς και τους ομοίους του να αποκτήσουν ένα μοναδικό σύνολο δεξιοτήτων αλλά, μόνο χάρη στο θεσμικό πλαίσιο το ταλέντο αυτό μετασχηματίσθηκε σε θετική δύναμη. Διότι του δόθηκε η δυνατότητα να χρηματοδοτηθεί το σχέδιό του, να ιδρυθεί γρήγορα η εταιρεία του, να προσλάβει εύκολα προσωπικό και να προωθήσει τα προϊόντα του σε ευνοϊκό και ανταγωνιστικό περιβάλλον χωρίς να φοβάται ότι ένα δικτάτορας θα αλλάξει τους κανόνες ή μια ισχυρή ομάδα συμφερόντων θα δούλευε υπονομευτικά ως τροχοπέδη.

Μήπως η Μέση Ανατολή διαψεύδει τη οικονομική τους θεωρία; Διότι οι πλούσιες χώρες, όπως η Σαουδική Αραβία και το Κουβέϊτ, στηρίζονται σε δικτατορικά- βασιλικά καθεστώτα , αλλά το εισοδηματικό τους επίπεδο προσεγγίζει αυτό των 30 πλουσιότερων κρατών του κόσμου. Όμως όχι. Ο πλούτος αυτός αντιτείνουν οι συγγραφείς, στηρίζεται στο πετρέλαιο. Αν η τιμή του μειωθεί, θα κατρακυλήσουν στην παγκόσμια κατάταξη ευημερίας. Αλλωστε, οι χώρες της Μέσης Ανατολής με λίγο ή καθόλου πετρέλαιο όπως η Αίγυπτος, η Ιορδανία και η Συρία, αποτελούν μια εισοδηματική ομάδα με επίπεδο παρόμοιο με της Γουατεμάλας και του Περού. Χωρίς το πετρέλαιο όλες οι χώρες της Μέσης Ανατολής θα ήταν φτωχές, ισχυρίζονται οι οικονομολόγοι προσδίδοντας δογματική ισχύ στη θεωρία τους.

Με το θέμα καταπιάνεται και ο Πάσχος Μανδραβέλης σήμερα στην Καθημερινή και γράφει:

Αν κάποιος έβαζε στοίχημα τον 15ο αιώνα για το ποιος πολιτισμός θα κυριαρχήσει στον κόσμο, θα πόνταρε όλα τα λεφτά του στην Κίνα. Σίγουρα κανείς δεν θα σκεφτόταν την Ευρώπη. Το 1500 η μεγαλύτερη πόλη στον κόσμο ήταν το Πεκίνο με 600.000-700.000 κατοίκους. Ηταν μια καθαρή πόλη που είχε εκτεταμένο αποχετευτικό δίκτυο, ενώ το Λονδίνο των 20.000 κατοίκων ήταν ένα βρωμερό άθροισμα κατοικιών, με τα περιττώματα να παρασέρνονται από τα νερά στους δρόμους. Η αυτοκρατορική Κίνα είχε από νωρίς πυξίδα, τυπογραφία, χαρτί, πυρίτιδα, ρολόγια, πορσελάνη, χυτοσίδηρο· ακόμη και σεισμογράφο! Η Δυτική Ευρώπη τότε συνερχόταν από τη μεγάλη επιδημία της πανώλης, που είχε αποδεκατίσει τον μισό πληθυσμό. Την ώρα που τα τεράστια πλοία-θησαυροφυλάκια των Κινέζων αυτοκρατόρων όργωναν τους ωκεανούς «για να συλλέξουν φόρους από τους βαρβάρους» (και, σύμφωνα με κάποιους μελετητές, ανακάλυπταν την Αμερική) η Ευρώπη μαστιζόταν από θρησκοληψίες ότι κάπου στον Ατλαντικό βρισκόταν το τέλος του επίπεδου κόσμου.

Και ξαφνικά η Κίνα φρέναρε και η Ευρώπη (με πρώτη την Αγγλία) άρχισε να απογειώνεται. Το 1433 έγινε αυτοκράτορας ο Χονγκ Τζι, ο οποίος απαγόρευσε τις υπερπόντιες αποστολές. Το 1661 οι κάτοικοι που ζούσαν στις νότιες παράκτιες περιοχές (η πιο δραστήρια εμπορική ζώνη της αυτοκρατορικής Κίνας) διατάχθηκαν να εγκατασταθούν στην ενδοχώρα σε απόσταση 27 χλμ. από τις ακτές. Στρατιωτικές μονάδες περιπολούσαν την ακτογραμμή για να επιβάλλουν το μέτρο, ενώ μέχρι το 1693 απαγορεύτηκε πλήρως η ναυσιπλοΐα. «Ο λόγος για τον οποίο τόσο η δυναστεία των Μινγκ όσο και η δυναστεία των Τσινγκ αντετίθεντο στο διεθνές εμπόριο», γράφουν οι Daron Acemoglou και James. A. Robinson, «είναι πλέον γνωστός: ο φόβος για τη δημιουργική καταστροφή. Ο πρωταρχικός στόχος των Κινέζων αυτοκρατόρων ήταν η πολιτική σταθερότητα. Το διεθνές εμπόριο θα μπορούσε να έχει αποσταθεροποιητικές τάσεις λόγω του πλουτισμού των εμπόρων και της συνεπακόλουθης αύξησης των διεκδικήσεών τους». Μια πολιτική απόφαση λοιπόν χαντάκωσε την Κίνα, την ώρα που οι πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί της φτωχής Βρετανίας γίνονταν όλο και πιο ανοιχτοί.

Το «αόρατο χέρι»

Αυτή ήταν η διαφορά της Κίνας με τη Δύση. Ενώ σε όλη την ιστορία της ο δράκος της Ανατολής είχε κλειστούς οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς (από την απολυταρχία των αυτοκρατόρων πέρασε στην αποικιοκρατία και από εκεί στον κομμουνισμό), η Ευρώπη μέσα από πολέμους και επαναστάσεις έκανε όλο και πιο ανοιχτούς τους πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς της. Στη Δύση λειτούργησε το «αόρατο χέρι» του Ανταμ Σμιθ: οι άνθρωποι απέκτησαν το δικαίωμα να διαφεντεύουν τη μοίρα τους και προκόβοντας οι ίδιοι, πρόκοψαν και οι κοινωνίες τους. «Οι ανοιχτοί οικονομικοί θεσμοί προστατεύουν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, διασφαλίζουν την ισότητα των ευκαιριών και ενθαρρύνουν τις επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες και δεξιότητες. Συντελούν στην οικονομική μεγέθυνση σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τους κλειστούς οικονομικούς θεσμούς, που είναι διαρθρωμένοι με τέτοιον τρόπο ώστε να αποσπούν πόρους από τους πολλούς προς όφελος των λίγων, ενώ δεν προστατεύουν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και δεν παρέχουν κίνητρα για την ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων. Οι ανοιχτοί οικονομικοί θεσμοί υποστηρίζουν και υποστηρίζονται από τους ανοιχτούς πολιτικούς θεσμούς, δηλαδή τους θεσμούς που επιμερίζουν με πλουραλιστικό τρόπο σε ένα ευρύ φάσμα της κοινωνίας την πολιτική ισχύ», γράφουν οι Acemoglou και Robinson.

Αντιθέτως, με κλειστούς οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς μπορεί να υπάρξει μια κατ’ αρχήν οικονομική μεγέθυνση, αλλά δεν είναι βιώσιμη για δύο λόγους: «Πρώτον, η βιώσιμη οικονομική μεγέθυνση προϋποθέτει την καινοτομία και η καινοτομία δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη δημιουργική καταστροφή, η οποία αντικαθιστά το παλιό με το νέο στο πεδίο της οικονομίας, αλλά και αποσταθεροποιεί τις υφιστάμενες σχέσεις εξουσίας στο πεδίο της πολιτικής. Επειδή οι ελίτ που ελέγχουν τους κλειστούς θεσμούς φοβούνται τη δημιουργική καταστροφή, αντιστέκονται σε κάθε καινοτομία, με αποτέλεσμα να είναι βραχύβια η όποια οικονομική μεγέθυνση επιτυγχάνεται μέσα στο πλαίσιο των κλειστών θεσμών. Δεύτερον, καθώς όσοι ελέγχουν τους κλειστούς θεσμούς έχουν τη δυνατότητα να πλουτίζουν εις βάρος της υπόλοιπης κοινωνίας, πολλοί εποφθαλμιούν την πολιτική εξουσία μέσα στο πλαίσιο των κλειστών θεσμών, με αποτέλεσμα πολλές ομάδες και άτομα να συγκρούονται για να τη θέσουν υπό τον έλεγχό τους. Ως εκ τούτου, στις κοινωνίες με κλειστούς θεσμούς υπάρχουν πολλές και ισχυρές δυνάμεις που τις ωθούν προς την πολιτική αστάθεια».

Ο ρόλος των ελίτ

«Και το κλίμα, οι φυσικοί πόροι, το “ελληνικό δαιμόνιο” ή η “ελληνική κακοδαιμονία” τι ρόλο παίζουν;» θα αναρωτηθούν κάποιοι. Μηδαμινό απαντούν οι συγγραφείς. Η ιστορία έδειξε ότι η Νότιος Αμερική, που είχε καλύτερο κλίμα και περισσότερες πλουτοπαραγωγικές πηγές από τη Βόρειο, δυστύχησε ενώ οι ΗΠΑ έγιναν υπερδύναμη. Αυτό οφειλόταν στους θεσμούς που εγκαθίδρυσαν οι άποικοι. Στη Νότιο Αμερική, που είχε περισσότερο πλούτο και πυκνότητα πληθυσμού, οι πληθυσμοί εξανδραποδίστηκαν για να δουλέψουν στα ορυχεία και στις φυτείες. Δημιουργήθηκαν κλειστοί οικονομικοί και πολιτικοί θεσμοί που επιβιώνουν μέχρι σήμερα, διότι ισχύει ο «σιδηρούς νόμος της ολιγαρχίας». Ο πλουτισμός των ελίτ από τη λειτουργία των κλειστών θεσμών δημιουργεί κίνητρα ώστε οι επαναστάτες να γίνουν η νέα ελίτ και να διατηρήσουν τους κλειστούς θεσμούς προς όφελός τους. Αντιθέτως, στη Βόρειο Αμερική –ίσως επειδή ήταν αραιοκατοικημένη και δεν υπήρχε καν η ελπίδα να βρεθεί χρυσός– αναπτύχθηκαν ανοιχτοί οικονομικοί και πολιτικοί θεσμοί. Η γη μοιράστηκε στους αγρότες, και άρχισαν να αναπτύσσονται δημοκρατικοί θεσμοί. Σήμερα η πόλη Νογκάλες ειναι χωρισμένη στα δύο με ένα φράχτη. Προς Βορρά είναι το Νογκάλες της Αριζόνας. Το εισόδημα του μέσου νοικοκυριού είναι 30.000 δολάρια ετησίως. Οι περισσότεροι έφηβοι πηγαίνουν στο σχολείο, το προσδόκιμο ζωής είναι υψηλό, υπάρχει ηλεκτρονικό, τηλεφωνικό, αποχετευτικό δίκτυο παντού. Λίγα μέτρα παρακάτω, στο Νογκάλες του Μεξικού, το μέσο οικογενειακό εισόδημα δεν υπερβαίνει τα 10.000 δολάρια (και είναι από τα υψηλότερα της χώρας). Οι περισσότεροι κάτοικοι δεν έχουν απολυτήριο λυκείου, η βρεφική θνησιμότητα είναι υψηλή, η εγκληματικότητα και η διαφθορά μεγάλη. Οπως στη Βόρειο με τη Νότιο Κορέα, στην Ανατολική με τη Δυτική Γερμανία, δεν υπάρχουν πολιτισμικές ή κλιματολογικές διαφορές. «Είναι οι θεσμοί, ανόητε», που θα έλεγε και ο Τζέιμς Κάρβιλ.