Τα Κρητικά του Θεοδώρου Αφεντούλη. Του Γιώργου Τσερεβελάκη

Είναι κοινώς γνωστό ότι ο 19ος αιώνας για την Κρήτη ήταν μια συνεχής πάλη για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και την ενσωμάτωση του νησιού στο ελεύθερο ελληνικό βασίλειο. Ιδίως μετά την μεγάλη επανάσταση του 1866-1869, όπου τότε είχε αρχίσει να μορφοποιείται η εθνική συνείδηση των Κρητών (εμφανίζεται για πρώτη φορά στα πολεμικά λάβαρα η φράση «Ένωσις ή Θάνατος»), κατέφθασαν στο νησί πολλά εθελοντικά σώματα για να ενισχύσουν τον σκληρό αγώνα. Η πάλη των Κρητών για ελευθερία, αυτοδιάθεση και ένωση με την μητέρα-πατρίδα είχε συγκλονίσει πολλούς διακεκριμένους ανθρώπους των Γραμμάτων και των Τεχνών. Ο παλλόμενος εθνικός πατριωτισμός ήταν το βασικό κίνητρο για την δημιουργία ποιημάτων εθνεγερτικού χαρακτήρος που αποσκοπούσαν στο να εξάρουν την ανδρεία των πολεμιστών, αλλά και να αποτελέσουν ένα ιδιαίτερο γραμματολογικό είδος ενταγμένο σε αυτό το εκρηκτικό κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο. 
Αρκετοί ήταν οι ποιητές, μείζονες ή ελάσσονες, που προσπάθησαν με το ποιητικό τους έργο να υμνήσουν και να εξυψώσουν το κλέος των Κρητών αγωνιστών. Ένας από αυτούς ήταν και ο Θεόδωρος Αφεντούλης, ο οποίος γεννήθηκε στην Ζαγορά Πηλίου στις 13 Αυγούστου 1824. Σπούδασε ιατρική στην Σμύρνη και εν συνεχεία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, από όπου έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα· ακολούθως, εσπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, από όπου απέκτησε δεύτερο διδακτορικό δίπλωμα. Το 1849 επέστρεψε στην Αθήνα όπου ανηγορεύθη υφηγητής, και το 1852 καθηγητής της παθολογικής ανατομικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Διακρίθηκε για την σπάνια εγκυκλοπαιδική του γνώση σε πολλούς κλάδους της επιστήμης. Διέπρεψε και ως καθηγητής της Φαρμακολογίας και της Βοτανολογίας. Μεταξύ των ετών 1887 και 1888 διετέλεσε πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Δημοσίευσε πολλά ιατρικά συγγράμματα, αλλά και εξαίρετα ποιήματα. Μετάφρασε ακόμη και ξένους συγγραφείς. Επίσης, διετέλεσε επί σειρά ετών διευθυντής του Τζανείου Νοσοκομείου του Πειραιά. Μια από τις φράσεις του που έμεινε στην ιστορία της ιατρικής είναι η εξής: «Ουδείς ιατρός αφιλοσόφητος». 
Υπήρξε ένας φλογερός πατριώτης, ο οποίος πολέμησε στις επαναστάσεις της Θεσσαλίας το 1845 και το 1878, όπως και στην Κρήτη το 1866 και το 1878. Το 1862-1863 εξελέγη πληρεξούσιος Θεσσαλίας στην Εθνοσυνέλευση. Για την συνολική του δράση τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις από τον βασιλέα Όθωνα και Γεώργιο Α’. Απεβίωσε στον Πειραιά στις 8 Απριλίου 1893.
Ο Αφεντούλης, εμπνεόμενος από τον αγώνα των Κρητών, συνέγραψε μακροσκελή πατριωτικά άσματα που έχουν κρητόθεμο περιεχόμενο. Η πλήρης βιβλιογραφική αναφορά της εκδόσεως που εξετάσαμε είναι η εξής: Φιλολογικά Πάρεργα ΙΙ, Θ. Αφεντούλη, Τα Κρητικά-Ωδαί Αλκαϊκαί-Σύμμικτα, Αθήνησι 1881. Στην εν λόγω έκδοση εντοπίζουμε τα εξής κρητόθεμα ποιήματα: 1) Ένα επικό ποίημα αποτελούμενο από τρεις ραψωδίες και το οποίο αναφέρεται στην επανάσταση του 1866, 2) ένα επικού τύπου άσμα στον οπλαρχηγό Μιχαήλ Κόρακα, με τίτλο Το πανηγύρι του Ολύμπου (προτάσσεται η εξής αφιέρωση: «Αφιερούται εις τον Μιχαήλ Κόρακα, τον γεροκαπετάνιον της Κρήτης, τον στρατιώτην τεσσάρων επαναστάσεων»), 3) ένα άλλο με τίτλο Χαιρετισμός προς το έτος 1867, και 4) Το τραγούδι του Πετροπουλάκη, τον Μανιάτη στρατιωτικό που πολέμησε στην Κρήτη το 1866 με δικό του σώμα εθελοντών.  
Η πατριωτική ποίηση του Αφεντούλη, με αναφορά στα γεγονότα της Κρητικής επανάστασης του 1866, έχει ιδιάζοντα χαρακτηριστικά, καθώς το εν λόγω λογοτεχνικό είδος είναι μονοθεματικό και αφορά αποκλειστικώς σε συγκεκριμένα κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα.
Στο προαναφερθέν βιβλίο Τα Κρητικά η πρώτη επική σύνθεση, φέρουσα τον ομώνυμο τίτλο, αποτελείται από τρεις ραψωδίες: Ραψωδία Α’-Η συνωμοσία, 1866 / Ραψωδία Β’-Το συμβούλιον του Ισμαήλ. Η ανύψωσις της σημαίας της επαναστάσεως / Ραψωδία Γ’-Η μάχη εις ταις Βρύσαις των Αποκορώνων. Η συνθηκολόγησις των Αράβων. Τα ποιήματα αυτά είναι συντεθειμένα σε παροξύτονο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο, ο οποίος δίδει στο άσμα ένα έντονο ηρωικό τόνο, με την έντονη μουσικότητα που τον διακρίνει. Η γλώσσα των ποιημάτων είναι η κοινή νεοελληνική, την οποίαν επιλέγει ενσυνειδήτως ο ποιητής για να καταστήσει ευληπτότερο το έργο του από τον κοινό αναγνώστη ή και ακροατή.  
Στην συγκεντρωτική έκδοση του 1881 προτάσσεται ένας πρόλογος στον οποίον ο συγγραφέας περιγράφει το έναυσμα της ποιητικής του εμπνεύσεως αλλά και τον σκοπό αυτών των επικών συνθέσεων. Αλλά ας δούμε τί λέγει ο ίδιος ο Αφεντούλης: 

«Ἔτυχε νὰ ἀκούσω ἔν τινι καφενείῳ τοῦ Πειραιῶς ἀομματόν τινα πρόσφυγα Κρῆτα, ὅστις ἀφηγεῖτο εἰς στίχους τὰ τραγικὰ τῆς πατρίδος του συμβάντα. Αὐτὰ ταῦτα καὶ ἡ βαρεῖα καὶ ᾠδικὴ φωνή, μεθ’ ἧς ἀπηγγέλλοντο, μὲ συνεκίνησαν μέχρι δακρύων, παραμείνας δὲ ἕως τέλους τῆς ῥαψῳδίας καὶ προσενεγκὼν τὸν ὀβολόν μου εἰς τὸν δίσκον τοῦ ῥαψῳδοῦ ἀπῆλθον, ἀνακυκλῶν ἐν τῇ διανοίᾳ τὰ ἀκουσθέντα. Ὅσῳ δὲ πλεῖον ἀνελογιζόμην αὐτά, τόσῳ βαθύτερον ἐνετυποῦντο εἰς τὴν μνήμην μου, καὶ τόσῳ μᾶλλόν με ἔτερπον. Ἐστοχάσθην, ὅτι ἴσως ἄσκοπον διὰ τὰς σήμερον περιστάσεις δὲν εἶναι νὰ δεσμεύσω διὰ τῆς γραφῆς τὰ πτερόεντα ἔπη τοῦ ῥαψῳδοῦ, καὶ νὰ τὰ δημοσιεύσω εἰς συνδαύλισιν τοῦ πατριωτικοῦ πυρός, τὸ ὁποῖον καίει καὶ σήμερον καὶ πάντοτε τὰ σπλάγχνα τοῦ ἔθνους. Οὕτως ἐστοχάσθην, οὕτω καὶ ἔπραξα· καὶ ἰδοὺ δημοσιεύω τὰς τρεῖς πρώτας ῥαψῳδίας τῶν Κρητικῶν. Εὐτυχὴς δὲ θὰ νομίζωμαι, ἂν ἐπιτύχω νὰ συγκινήσω τὸν λαὸν ὑπὲρ οὗ γράφω τόσον, ὅσον μὲ συνεκίνησεν αὐτὸς διὰ τοῦ τυφλοῦ ῥαψῳδοῦ του καὶ πολὺ μᾶλλον διὰ τῶν ἔργων του.»

[Τὰ Κρητικά, σελ. 1] 

Όπως συνάγεται από τα παραπάνω, ο Αφεντούλης αναφέρεται στον «αόμματο ραψωδό», ο οποίος τον συγκίνησε με το τραγούδι του και έτσι θέλησε να το καταγράψει για να αναζωπυρώσει το πατριωτικό φρόνημα του ελληνικού λαού. Η τυφλότητα του Κρητός ραψωδού υποσημαίνει την σχέση του με τον Θεό, από τον οποίο εκπηγάζει η έμπνευση. Βεβαίως, ο τυφλός ραψωδός μάς παραπέμπει ευθέως στον Όμηρο, ο οποίος αποτελεί τον πατέρα της ποίησης και συνάμα λειτουργεί ως το θεμελιώδες πειστήριο για το λογοτεχνικό ύψος του επικού συνθέματος του Αφεντούλη. Ο συγγραφέας λοιπόν αυτής της σύντομης επικής σύνθεσης διατυπώνει την θέληση να αποτυπώσει «τὰ πτερόεντα ἔπη τοῦ ῥαψῳδοῦ» και έτσι να γίνει ο καταγραφέας αυτής της προφορικής ποίησης τραγικών συμβάντων αλλά και παράτολμων πράξεων. Το έργο Κρητικά, αποτελούμενο από τρεις ραψωδίες, συνιστά το ηθικό κίνητρο για την απομάκρυνση από την «καθολική νάρκη» του ελληνικού λαού, έτσι όπως την διαπιστώνει ο Αφεντούλης στις στιγμές του καθημερινού βίου: 

«[…] ἀλλὰ φέρομαι νὰ πιστεύσω ἐκ τῶν γενομένων πρὸ μικροῦ, ὅτι τὴν πρώην ἐθελοθυσίαν ἀντικατέστησε σήμερον ἡ πολιτικὴ καὶ ἡ ἰδιωτικὴ κερδοσκοπία· τὸ ἐθνικὸν φρόνημα κατέπνιξεν ἢ παρεμόρφωσεν ἡ δειλία ὑπὸ τὸ ψιμμύθιον τῆς λεγομένης φρονήσεως καὶ μόνη ἡ μέριμνα ὑπὸ τῆς διασώσεως (= μὴ κατακινδυνεύσεως) τῶν βαρυτίμως ἀποκτηθέντων ἀγαθῶν· τὴν εἰς ἑαυτὸν πεποίθησιν ἐξέκρουσεν ἡ προσδοκία τῶν πάντων παρὰ τῶν ξένων καὶ ἡ ἀφιέρωσις εἰς τὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ! ἐπὶ πᾶσι δὲ τούτοις, ἐξεδηλώθη καὶ ἐξετράφη καὶ ἐμεγαλύνθη τάσις τις τοῦ λαοῦ εἰς ἀπόλαυσιν ὡς εἰς κύριον μέλημα τοῦ βίου.»

[Τα Κρητικά, σελ. 2] 

Η τύρβη της καθημερινότητος αλλά και η προσήλωση στις υλικές αξίες είναι αυτά που, κατά την γνώμη του ποιητή, αποπνευματοποιούν τον ελληνικό λαό και τον απομακρύνουν από τον σκοπό του, που δεν είναι άλλος παρά η διατήρηση των κεκτημένων του, και ιδιαιτέρως της «γης των θαυμάτων», όπως αποκαλεί ο Αφεντούλης την Ελλάδα. 
Το desideratum των Ελλήνων πρέπει να είναι η απελευθέρωση ολοκλήρου του γένους και ο συνεχής αγώνας για την προάσπιση της πατρίδος και την εξουδετέρωση των εχθρών. Ο πόλεμος εξιδανικεύεται σε υπέρτατο βαθμό, ώστε να υλοποιήσει τους ποιητικούς αλλά και ηθικούς στόχους του Αφεντούλη. Συμφορά και δόξα συγκροτούν ένα δίπολο αιτίου και αιτιατού, το οποίο μέσω της περιγραφής του από το έπος θα μεταλαμπαδεύσει στις νέες γενεές  «ανδρικότητα» και «μεγαλουργία»:

«Εὔχομαι ἀπὸ καρδίας, ὅπως οἱ νέοι μας ποιηταὶ ἐμπνευσθῶσιν ἐκ τοῦ ὁλοκαυτώματος τοῦ Ἀρκαδίου καὶ ἄλλων προσομοίων σκηνῶν ἐθνικῆς εἴτε συμφορᾶς εἴτε δόξης, καὶ ἐκθρέψωσι διὰ τοῦ ἔπους τὴν μέλλουσαν γενεὰν εἰς ανδρικότητα καὶ μεγαλουργίαν.»

[Τὰ Κρητικά, σελ. 6-7]

Αλλά ας δούμε τους πρώτους στίχους της ραψωδίας Α’, για να σχηματίσουμε εικόνα περί του θέματος και της τέχνης του ποιητή:

«Ἀκούσατε τί γείνηκε τὸμ φετεινὸν τὸγ χρόνο,
πόσα κακούδια κάμανε στὴγ Κρήτη, πόσο φόνο
οἱ Τοῦρκοι, ἡ Ἀρβανιτιὰ και οι Γκαβαραπάδες,
πόσα χωριὰ εκαψανε, ‘κλησιαις με τους παπάδες,
και πῶς σηκῶσαν τ’ ἅρματα να τους εκδικηθουνε
οι Κρητικοι κ’ οι Ελληνες, ‘ποῦ το Σταυρο φιλουνε.»

[Τα Κρητικά, σελ. 9]

Η θεματολογία που κυριαρχεί από την αρχή του προοιμίου διαιρείται σε δύο τομείς: πρώτα διατυπώνεται η συμφορά και μετά ο πολεμικός αγώνας που επιφέρει το κλέος στους χριστιανούς μαχητές. Η προφανής λεξική ιδιοτυπία στα οριστικά άρθρα αλλά και στην πρόθεση που εισάγει τον εμπρόθετο προσδιορισμό (τὸγ χρόνο, στὴγ Κρήτη) εξυπηρετεί την φωνολογική μεταγραφή των στίχων και «εικονοποιεί» την προφορικότητα. Επιπλέον, η δημώδης γλώσσα συμβάλλει στην ισχυρότερη μετάδοση του ηθικού μηνύματος που επιθυμεί να προβάλει ο Αφεντούλης, εκπληρώνοντας έτσι στο ακέραιο τους προγραμματικούς ποιητικούς του στόχους. 
Δεν θα επεκταθούμε όμως περισσότερο στις υπόλοιπες συνθέσεις, καθότι ο σκοπός μας είναι αναδείξουμε δειγματοληπτικώς μία πτυχή από το επικό έργο του Αφεντούλη. Οι ποιητικές συνθέσεις του είναι μεγαλόπνοοες, υπακούοντας πιστά στις αισθητικές αρχές που διατυπώνει στον πρόλογό του. Τα Κρητικά είναι ένα ρομαντικό έργο που παρουσιάζει τους αγώνες της Κρήτης για ελευθερία, εξαίροντας τις υψηλές έννοιες της γενναιότητας και της εθελοθυσίας. Επειδή όμως συνετέθη για ιδιαίτερες περιστάσεις και για συγκεκριμένο σκοπό δεν γνώρισε την αποδοχή που του έπρεπε στα μεταγενέστερα χρόνια. 
Ο Θεόδωρος Αφεντούλης αλλά και ένας άλλος ποιητής, ο Αντώνιος Ι. Αντωνιάδης, είναι δύο λόγιοι που συνέγραψαν ενδιαφέροντα επικά έργα για την Κρήτη και την πάλη των Κρητών για αυτοδιάθεση και ένωση με την μητέρα Ελλάδα. Αποτελούν μια ξεχωριστή πτυχή στην ιστορία των ελληνικών γραμμάτων που χρήζει περισσότερης μελέτης και προσοχής από τους ιστορικούς της λογοτεχνίας αλλά και από όλους όσοι αγαπούν την Κρήτη και την ιστορία της. 

Γιώργος Τ. Τσερεβελάκης
Διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας