Η Κρίση και τα Χριστούγεννα από την σκοπιά της Φιλοσοφίας. Άρθρο του καθηγητή Παν. Κρήτης Πάνου Θεοδώρου

Του Πάνου Θεοδώρου *

 Πολλές φορές, ακόμα και ειδικοί της φιλοσοφίας προσπερνούν το ζήτημα της κρίσης που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα αλλά και ειδικά η Ελλάδα, ως ένα πρόβλημα που δεν αφορά τη φιλοσοφία. Κι όμως, στην ίδια τη βάση της φιλοσοφίας βρίσκονται τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος και η ανθρωπότητα συνολικά. Στην αρχαία Ελλάδα η φιλοσοφία κάνει την εμφάνισή της και αναπτύσσεται ραγδαία με τη συστηματική μορφή που γνωρίζουμε στα έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, σε μία περίοδο κατά την οποία η Αθήνα αλλά και άλλες πόλεις αντιμετώπιζαν έντονα το πρόβλημα του πώς τα κράτη να οργανώσουν την ατομική και τη συλλογική ζωή των πολιτών τους. Μάλιστα, όπως μπορούμε να καταλάβουμε από τα έργα των μεγάλων τραγικών και κωμικών της ίδια περιόδου οι κοινωνίες της εποχής βίωναν προβλήματα τόσο έντονα, ώστε να μπορούμε να μιλάμε για αυτά με όρους κρίσης. Η ηρωική εποχή της Ελλάδας είχε παρέλθει, αφήνοντας μια χώρα ρημαγμένη. Νέες μορφές κοινωνικής, οικονομικής, και πολιτικής οργάνωσης είχαν εν τω μεταξύ δοκιμαστεί και ακόμα δοκιμάζονταν. Στα χρόνια της ανάπτυξης της φιλοσοφίας οι άνθρωποι είχαν γνωρίσει και απορρίψει, εξαιτίας των ανυπόφορων συνεπειών που δημιουργούσαν, τη βασιλεία ως κληρονομική «ενός ανδρός αρχή», την ολιγαρχία ως αρχή των επιχειρηματιών και των εμπόρων που όλο και πιο άπληστα συσσώρευαν κέρδη για τους εαυτούς τους δημιουργώντας χρέη για όλους τους υπόλοιπους, και την τυραννία που υποσχόταν εύκολα «ησυχία τάξη και ασφάλεια» για όλους μόνο και μόνο για να αποδειχτεί —όπως σημαίνει πια και το όνομά της— ησυχία και τάξη του τάφου και ανασφάλεια για τους πάντες. Στα χρόνια των μεγάλων φιλοσόφων δοκιμαζόταν και η δημοκρατία με τα πολλά δικά της προβλήματα: τους δημαγωγούς λαοπλάνους, τους λαϊκιστές, και τα λαμόγια που στο όνομα της δημοκρατίας γίνονταν απλώς βασιλείς, ολιγάρχες, και τύραννοι μαζί.Τα σοβαρά προβλήματα της δημοκρατίας και τότε δημιουργούσαν συνθήκες κρίσης: πολιτικής, κοινωνικής, και οικονομικής.

Η ανθρωπότητα πορεύτηκε μέσα από τον μακραίωνο μεσαίωνα, έχοντας δυσπιστήσει πια στην ικανότητα του ανθρώπινου νου να συλλαμβάνει σοβαρές αλήθειες και να βρίσκει λύσεις σε σοβαρά προβλήματα της πραγματικότητας και της ζωής. Ο Χριστιανισμός κυριάρχησε σε όλες της σφαίρες της ύπαρξης και της πράξης. Ήλπισαν οι άνθρωποι ότι —μα σε λίγο μα σε πολύ— ο Θεός θα ερχόταν στη Γη και θα μας εξασφάλιζε είτε εδώ είτε στον άλλο κόσμο ζωή χαρισάμενη και αιώνια. Η πραγματικότητα, όμως, εξακολούθησε να έχει το κακό χούι να μη συμμορφώνεται ούτε με τις θεωρήσεις μας ούτε με τις ελπίδες μας. Έτσι η ανθρωπότητα πορεύτηκε για να φτάσει στην «εποχή των φώτων», τον Διαφωτισμό, και την επανάσταση των επιστημών, φυσικών και ανθρωπιστικών. Ήλπισαν τότε οι άνθρωποι εκ νέου ότι με τη γνώση των επιστημών θα λύσουν όλα τους τα μέχρι τότε άλυτα προβλήματα. Η Φυσική αναπτύχθηκε ραγδαία, το ίδιο και η Χημεία, αλλά και η Ιατρική και η Βιολογία. Η τεχνολογία θριάμβευσε καταγράφοντας και ξεπερνώντας τον ένα άθλο μετά τον άλλο. Ο άνθρωπος, όμως, αντί να βρίσκει έτσι λύσεις για τον εαυτό του διαπίστωνε πως ωθείτο όλο και περισσότερο έξω από τη συνολική εικόνα. Παρόλο που οι επιστήμες και η τεχνολογία θα μεριμνούσαν για τη λύση των προβλημάτων του ανθρώπου, ο άνθρωπος γινόταν όλο και περισσότερο πρόβλημα για τις φυσικές επιστήμες και την τεχνολογία. Θεώρησαν τότε ότι ίσως οι ανθρωπιστικές επιστήμες, η Ψυχολογία, η Κοινωνιολογία, αλλά και η Οικονομική Επιστήμη θα έβρισκαν επιτέλους έναν τρόπο να βοηθήσουν τον άνθρωπο να βρει τη θέση του μέσα στον κόσμο και τη διαδρομή που αυτός θα έπρεπε να ακολουθήσει με τις πράξεις του. Εις μάτην!

Η τελευταία μεγάλη κρίση για την οποία και πάλι γίνεται συχνά λόγος, η κρίση του ευρωπαϊκού μεσοπολέμου (1923-1940), καθρέφτισε όλη αυτή τη δυσχέρεια και τη δυστοκία να βρεθεί λύση στα ποικίλα προβλήματά μας. “Προβλέποντας,” με μία έννοια, την επερχόμενη καταστροφή του 2ου παγκόσμιου πολέμου, ο Έντμουντ Χούσερλ (EdmundHusserl), ιδρυτής της φαινομενολογικής φιλοσοφίας, έγραψε το 1936 στην Κρίση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού: «Οι σκέτες επιστήμες των γεγονότων φτιάχνουν ανθρώπους σκέτα γεγονότα». Με άλλα λόγια, η αποκλειστική εστίαση των επιστημών στα μετρήσιμα γεγονότα αφαιρούν από την ανθρώπινη ζωή οποιαδήποτε διάσταση αξιών, οποιοδήποτε νόημα και οδηγό ύπαρξης και πράξης. Σήμερα, η Ευρώπη ξαναζεί σε ποικίλους βαθμούς μια τέτοια κατάσταση. Ειδικοί και τεχνοκράτες απεργάζονται τους όρους μιας ζωής που θα κυλά χωρίς προβλήματα. Στην καλύτερη περίπτωση θέλουν να βρουν έναν τρόπο να δουλεύουν ομαλά οι μηχανισμοί παροχής και διαχείρισης χρήματος, οι βιομηχανίες να παράγουν όλο και περισσότερα προϊόντα, και οι πολίτες να καταναλώνουν όλο και περισσότερα τέτοια προϊόντα. Το ζήτημα, ωστόσο, είναι αν αυτή είναι η θέση που αρμόζει στον άνθρωπο μέσα στον κόσμο· η θέση ενός βιολογικού οργανισμού που μοχθεί και μεταβολίζει ασταμάτητα προϊόντα για να μπορεί να δουλεύει η όλη τεράστια μηχανή του πολιτισμού μας.

Η Χάννα Άρεντ (HannahArendt), μια οξυδερκής πολιτική διανοήτρια που επεχείρησε να αναπτύξει και να προεκτείνει περαιτέρω τους βασικούς προβληματισμούς της φαινομενολογικής φιλοσοφίας, υποστήριξε εμφατικά στην Ανθρώπινη Κατάσταση το 1958, πως, αν και αυτή η αντίληψη για τον άνθρωπο και την ευτυχία του έχει επικρατήσει τους τελευταίους δύο αιώνες, απέχει πολύ από το να μας περιγράφει ικανοποιητικά. Και όσο αυτό εξακολουθεί να συμβαίνει η κρίση του ευρωπαϊκού πολιτισμού θα απειλεί όλο και περισσότερο να μεταπέσει στην απόλυτη καταστροφή του μηδενισμού. Κάθε τι τότε θα έχει χάσει το νόημά του. Ο άνθρωπος θα κινδυνεύει να απεργάζεται την ίδια του την καταστροφή.

Μια ελπίδα, ωστόσο, μένει ανοιχτή. Όπως γράφει η ίδια φιλόσοφος κλείνοντας το 5ο μέρος της Ανθρώπινης Κατάστασης, «Παιδίον εγεννήθη ημίν!». Στη φιλοσοφική ερμηνεία του, αυτό το πασίγνωστο μήνυμα των Χριστουγέννων, σημαίνει πως ο άνθρωπος βρίσκεται πάντα σε μια διαρκή πορεία αναγεννήσεων. Σε κάθε φάση κρίσης και απειλής μηδενισμού, σαν αυτές μέσα από τις οποίες πέρασε μέχρι τώρα η ανθρωπότητα, μια νέα ριζική αναθεώρηση των πραγμάτων, ένα νέο σύστημα αξιών έρχεται να δοκιμάσει μια νέα νοηματοδότηση της ζωής και της πράξης μας. Στις καταστάσεις κρίσης, βέβαια, πολλοί σαλπίζουν την ανάγκη για επιστροφή στα παλιά ή έστω στα γνωστά. Αυτό, όμως, σημαίνει απλώς να ξαναζήσουμε την πορεία που μας έφερε εδώ. Καμία σοφία και κανένας πραγματισμός δεν μπορεί να αναγνωριστεί σε αυτές τις εκκλήσεις. Αν και πολλοί μιλούν ήδη σήμερα —άλλοι ρητορικά και πολιτικάντικα, άλλοι ουσιαστικά και με βαθύ ενδιαφέρον— για την ανάγκη ενός νέου συστήματος αξιών, αυτό ακόμα δεν έχει διαγραφεί στον ορίζοντα. Ούτε μπορεί κανείς να προαναγγείλει μια προγραμματισμένη εμφάνισή του. Μόνο οι πολύ ευαίσθητοι άνθρωποι, ειδικά οι αναμενόμενοι μεγάλοι καλλιτέχνες της εποχής, ίσως να κυοφορούν ήδη σπέρματα αυτής της νέας γέννησης, αυτού του “παιδίου”.Παρά το προχωρημένο της νύχτας την οποία ακόμα διανύουμε,ας είμαστε εγρήγοροι για να πρωτο-διακρίνουμε το αχνό άστρο του.

* Ο Πάνος Θεοδώρου είναι Επίκουρος Καθηγητής στο γνωστικό αντικείμενο "Φαινομενολογία", στο τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης και Μέλος του ΣΕΠ του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου στη διαδασκαλία του μαθήματος "Επιστήμες της Φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη"